Monday, December 21, 2015

Importánsia Character Building Iha Mundu Edukasaun

Character Building (educação do caráter) ne’e kona-ba saida? Imajina mundu ne’ebé nakonu ho domin, dame no paz, maibé tansá paraízu ne’ebé ita hakarak la mosu iha realidade? Mundu ne’e la sai paraízu tanba ita nunka hanoin no halo sai realidade. Ita sempre hanorin malu iha moris ho halalok a’at sira, no hahalok di’ak sira la horik buras iha mundu ne’ebé ita hela. Maibé hahalok di’ak sira mak murak-mean ne’ebé soi kbiit boot liu, ne’ebé halo ema moris iha paraízu ida reál. No ida-ne’e, uainhira ita hahu iha mundu edukasaun.  

Sunday, December 13, 2015

Rezisténsia Povu Atabai Kontra Kolonialista Portuges



Historia Kona-ba Kapir Bia Banas Kontra
Alferis Francisco Duarte Alias Arbiru   


A.    Molok Portuges Ukun


Uluk liu, rai Atabai horik de’it ho reinu Kutubaba, iha de’it reinu ida no ho ninia ukun nain dahuluk mak liurai Rapobuti. Reinu ida ne’e moris livre tebtebes, sira organiza malu halo to’os , hakiak balada sira no mós kuda aifuan oioin ba sira nia to’os. Durante liurai Rapobuti ninia ukun, kuaze buat barak la’o di’ak tebtebes no povu sira gosta sira nia ukun nain ne’e. Povu oferese sira nia knaar folin ba liurai hanesan prezente,  tanba liurai ninia di’ak, ukun ho domin, dame no livre. Naran Rapobuti hafó ba ema ne’ebé hahalok di’ak, ukun ho laran moos no soi domin ba ninia povu sira.

Monday, November 16, 2015

India Oferese Oportunidade ba Timoroan



Governu Indianu ofesere oportunidade kapasitasaun rekursu umanu no mós kooperasaun iha área dezenvolvimentu ekonomia nian ba Governu Timor-Leste.  Asuntu ida-ne’e hatete liuhusi embasador indianu ba Indonézia no Timor-Leste Gurjit Singh uainhira halo sorumutu ho vise-ministru MCIA Nino Pereira iha Fomentu, Mandarin, Dili (07/10).


Gurjit esklarese, Governu India ajuda ona nasaun barak iha aspetu ekonomia no mós dezenvolvimentu rekursu umanu. Tanba ne’e, Governu India mós hakarak estabelese kooperasaun ho nasaun-foin-dezenvolve sira, hanesan Timor-Leste, no nasaun seluk iha rejiaun ázia nian. 

Kuandu Foinsa’e Iha Abilidade



Indústria nu’udar setor ne’ebé bele kria oportunidade traballu no valor adesionadu (value added) ba produtu komersiál sira. Maibé timoroan foinsa’e sira presiza iha prontidaun oinsá bele simu investimentu iha setor ne’e iha futuru. 

Dezenvolvimentu iha Timor-Leste ezije partisipasaun timoroan tomak nian. Timoroan ida-idak iha dever atu kontribui ba prosperidade nasaun no povu nian. Maibé rekursu umanu sai hanesan faktor importante liu, kuandu iha foinsa’e ne’ebé iha abilidade no koñesimentu klean iha área importante sira, ajuda lisuk hodi aselera prosesu dezenvolvimentu nasionál. 

Tuesday, October 13, 2015

Governu Harii Tan Fatin Kristalizasaun Masin



Nesesidade bázika sira iha Timor-Leste dauda’uk ne’e depende maka’as ba importasaun. Masin hanesan mós produtu ida husi seluk ne’ebé hetan importasaun ho kuantidade hamutuk 3000 tonelada tinan-tinan. Importasaun ne’e responde de’it nesesidade konsumu husi populasaun iha nasaun ne’e. 
Produsaun masin ho metódu tradisionál kleur ona hala’o iha Timor-Leste. Komunidade sira ne’ebé hela besik iha área kosteira (tasi-ibun) barak mak halo knaar hanesan agrikultor masin. Metódu prosesamentu masin ne’e utiliza ai-sunuk, kuru tasi-been no tein iha kalen ne’ebé halo ona sai sanan tein-masin nian. Metódu ida-ne’e presiza sakrifisiu boot tebtebes, no mós la hamaluk ho ambiente.

Sunday, October 11, 2015

Mundu Sei Fó Malisan Hasoru Ema Hahalok Aat



Ema umanu mak kriatura ne’ebé iha kbiit no matenek, ne’ebé mak Maromak kria iha mundu hodi tau matan ba kriatura sira seluk no mós mundu. Mundu, planeta datoluk husi loromatan ne’ebé nakonu ho kriatura oioin no boot liu planeta ualu seluk.

Iha Timor-Leste, dalabarak ita sai sasin ba hahalok sira ne’ebé la hamaluk ho ita-nia horik-leun (Ambiente). Kasador sira ohó nafatin balada fuik ne’ebé ninia jerasaun besik atu mohu. Sunu arbiru duut no ai moris sira ne’ebé hametin rai no mós satan bee ba tempu naruk. Toos-nain ne’ebé liman katar muda ninia toos husi fatin ida ba fali fatin seluk. Mundu sei fó malisan hasoru ema nian hahalok aat sira-ne’e. 

Friday, October 9, 2015

Refunsiona Merkadu Salele Tenke Iha Koordenasaun Serbisu



Ministériu Komérsiu, Indústria no Ambiente identifika ona problema ne’ebé durante ne’e difikulta funsionamentu merkadu Salele inklui merkadu sira iha munisipiu seluk. 
Tuir Vise-Ministru Nino Pereira, funsionamentu merkadu ne’ebé Governu harii tiha ona sai hanesan preokupasaun públiku, tanba merkadu barak ne’ebé harii mak abandonadu. Maibé Governu kontinua buka no identifika bareira sira-ne’ebé hanetik dezenvolvimentu ekonomia nasaun ne’e nian.

“Presiza duni halo serbisu koordenasaun di’ak hosi nasionál to’o iha munisipál; tenke estabelese serbisu koordenasaun ho autoridade munisipál, autoridade postu administrativu no mós

Friday, September 25, 2015

MCIA Lansa Produtu Masin ba Merkadu Nasionál



Ministério do Comérçio Indústria e Ambiente (MCIA) segunda foin lalais (21/09) lansa produtu masin no inagura fatin prosesamentu masin iha Ulmera, Munisipiu Likisa. 

Iha serimonia refere, ministru sesante atuál Ministru Edukasaun no Ministru Koordenador asuntu Sosiál António da Conceção husu povu Timor-Leste kontribui promosaun produtu masin, nune’e bele redus importasaun masin iha Timor-Leste. 

“Kompañia tenke faan ho presu ne’ebé bele kompete iha merkadu, para povu Timor-Leste bele iha kbiit sosa no mós bele lalais ajuda hamenus kuantidade importasaun masin.” Hateten António iha ninia diskursu. 

Thursday, September 24, 2015

MCIA Asegura Rezerva Aihaan Ba Krize Alimentár


Mudansa klimátika globál fó efeitu ba ema tomak iha mundu. Ohin loron sosiedade iha mundu tomak preokupa ho asuntu ne’e. Institusaun oioin hahu halo serbisu sira oinsá bele asegura efeitu husi mudansa klimátika ne’e. Mudansa ne’e bele fó efeitu ba bailoro-naruk no hamlaha tempu naruk.  
 
Vise-Ministru Komérsiu Indústria no Ambiente Nino Pereira iha enkontru ho diretor rejionál World Food Program David Kaatwad, foka preparativa Timor-Leste nian hasoru fenomena naturál El-Nino iha futuru. Durante enkontru vise-ministru no diretor rejionál WFP mós diskute kona-ba kooperasaun serbisu hodi asegura nesesidade lojistika no mós jestaun armanezamentu.

Wednesday, September 16, 2015

VMCIA Triste Haree Merkadu Abandonadu



Merkadu hanesan fasilidade ne’ebé Estadu harii hodi tulun aktividade komérsiu. Komunidade iha Munispiu Kovalima ladun intende ho sériu kona-ba importánsia merkadu nu’udar fasilidade Estadu ba interese dezenvolvimentu ekonómiku. Hahalok ne’e hatudu liuhosi mal-uzu Merkadu Mota-masin, Salele, ne’ebé Governu foin halo reabilitasaun no refunsiona iha tinan 2014, hafoin abandona husi komunidade sira iha tinan hirak ba kotuk.

Merkadu Mota-masin harii husi IV Governu Konstitusionál liuhosi Ministériu Turizmu, Komérsiu no Indústria iha tinan 2009. Hafoin ne’e, iha V Governu Konstitusionál liuhosi Ministériu Komérsiu, Indústria no Ambiente reabilita merkadu ne’e, no funsiona hikas liuhosi feira 30 Augustu - Setembru tinan 2014.  

Vice-Ministro do Comérçio, Indústria e Ambiente (VMCIA) Filipus Nino Pereira triste uainhira haree direta kondisaun merkadu ne’ebé abandona husi komunidade. Observasaun ne’e vise-ministru halo hafoin vizita grupu kooperativa no indústria ki’ik sira iha Postu Tilomar, Munisipiu Kovalima.

VMCIA: Sidadaun Tomak Iha Direitu ba Moris Di’ak



Asuntu moris di’ak hanesan asuntu ne’ebé ligadu tebtebes ba aktividade ekonomia. Governu, ne’ebé nu’udar orgaun ekzekutiva, halo esforsu oioin no halo ona aproximasaun hodi kontinua enkoraja sidadaun tomak iha prosesu ba moris di’ak. Tanba Estadu Timor-Leste iha dever ba fornese oportunidade moris di’ak ba sidadaun tomak.

Vice-Minstro do Comérçio, Indústria e Ambiente (VMCIA) Filipus Nino Pereira afirma, ekonomia sai hanesan seitór importante iha dezenvolvimentu nasionál. Tanba asuntu ekonomia ligadu ho moris sidadaun tomak nian, no ne’e sai hanesan direitu sidadaun nian.

“Iha dezenvolvimentu, ekonomia mak tenke komanda, se ita hakarak kona-ba moris di’ak. Ita la’ós hasoru problema fíziku ka mentál (defisiénsia) maibé tanba ita la iha kapasidade em termos de economia. Entaun Governu mós buka solusaun oinsá hakbiit ninia sidadaun sira liuhosi organizasaun – grupu ki’ik sira-ne’ebé mak komunidade sira organiza malu hodi halo aktividade ekonomia. Tanba sidadaun tomak ida direitu ba moris di’ak.”  Vise-ministru ne’e hateten uainhira vizita defisiente sira iha sekretariadu Asosiasaun Defisiénsia Timor-Leste, Mascarenhas, Dili (16/09).

Tuesday, September 15, 2015

Rekursu Umanu Xave Ba Dezenvolvimentu



Rekursu umanu sai hanesan xave importante ba dezenvolvimentu nasionál. Iha dezenvolvimentu ekonómiku, rekursu umanu hanesan faktor ne’ebé determina susesu dezenvolvimentu nasionál liuhosi ema nian kuantidade no kualidade. Populasaun barak sai hanesan merkadu potensiál ba komersializasaun produtu, entaun populasaun ne’ebé horik ho kualidade mós determina produktividade ne’ebé iha. 
Uanhira vizita estudante sira iha Eskola Téknika Profesionál, Akar-Laran, Munisipiu Kovalima, Vise-Ministru MCIA Filipus Nino Pereira afirma, iha Timor-Leste, kualidade edukasaun sai hanesan preokupasaun ida-ne’ebé Estadu kontinua buka solusaun. Tanba iha institusaun edukativa barak mak seida’uk prova kualidade edukasaun tuir nesesidade merkadu traballu nian. Nune’e mós eskola téknika profesionál ne’ebé bele sura de’it ho liman fuan, sai hanesan bareira ba dezenvolvimentu nasionál.

Insentiva Aktividade Indústria Ki’ik



Indústria kazerna (home industry) kategoria hanesan aktividade indústria ki’ik ne’ebé bele kontribui ba dezenvolvimentu ekonómiku nasaun nian. Aktividade indústria ne’e presiza tulun duni husi Governu hodi insentiva produsaun ne’ebé di’ak liutan. Tanba aktividade ne’e mós bele emprega komunidade balun no influénsia partisipasaun di’ak liu iha prosesu dezenvolvimentu.


 Povu Timor-Leste hanesan mós komunidade ne’ebé kriativu, barak mak  iha inisiativa organiza an halo aktividade sira-ne’ebé bele hamosu rendimentu. Vise-ministru MCIA Nino Pereira haree direita kondisaun ne’e uanhira halo vizita ba Munisipiu Kovalima. Maioria aktividade indústria ki’ik ne’ebé vise-ministru vizita mak karpintária, dulas aifarina no homan. 


Tuir vise-ministru, indústria ki’ik sira-ne’e presiza duni tulun husi Governu, tanba maioria aktividade sira-ne’e la iha fundu ne’ebé bele garantia ninia sustentabilidade. Hanesan nasaun, Estadu iha dever atu promove komunidade nian partisipasaun iha prosesu dezenvolvimentu.