Rezisténsia Povu Atabai Kontra Kolonialista Portuges

Historia Kona-ba Kapir Bia Banas Kontra

Alferis Francisco Duarte Alias Arbiru   

A.    Molok Portuges Ukun

Uluk liu, rai Atabai horik de’it ho reinu Kutubaba, iha de’it reinu ida no ho ninia ukun nain dahuluk mak liurai Rapobuti. Reinu ida ne’e moris livre tebtebes, sira organiza malu halo to’os , hakiak balada sira no mós kuda aifuan oioin ba sira nia to’os. Durante liurai Rapobuti ninia ukun, kuaze buat barak la’o di’ak tebtebes no povu sira gosta sira nia ukun nain ne’e. Povu oferese sira nia knaar folin ba liurai hanesan prezente,  tanba liurai ninia di’ak, ukun ho domin, dame no livre. Naran Rapobuti hafó ba ema ne’ebé hahalok di’ak, ukun ho laran moos no soi domin ba ninia povu sira.

Hafoin Rapobuti husik mundu, nia husik knaar ukun nian ba ninia oan mane boot Tesmali. Durante Liurai Tesmali ninia ukun, portuges mai iha rai Atabai. Portuges sira fó ba Liurai ne’e sira nia bandeira, rota, biblia no mós sasan seluk tan. Portuges sira fó sasan sira ne’e hanesan tusan ba liurai nia hahalok di’ak sira. Liurai Tesmali hahu serbisu hamutuk ho portuges; hahu faan sira nia produtu natural sira hanesan bani been, aikameli no seluk tan. Portuges seidauk ukun povu sira iha rai ne’e. Sira seidauk halo ukun koloniál ba povu tanba sira foin halo kontaktu mersenáriu no mós hodi komersializa dauda’uk rikusoin ne’ebé povu sira iha Atabai halibur hela.

Kuandu liurai Tesmali husik mundu, ema portuges sira lakon kooperasaun ho povu iha Atabai. Tanba la iha ona ukun nain ne’ebé bele halibur emar sira hodi halo serbisu no faan produtu sira ba ema portuges sira iha momentu ne’ebá. Husi momentu ne’e kedas povu Atabai moris abandonadu no portuges ne’ebé hela dauda’uk iha rai ketan Ambeno Oekusi hahu  ninia governasaun koloniál. Kuandu la kleur olandeza sira mós hatene katak portuges sira harii ona sira nia governasaun iha Oekusi,  portuges sira buka dalan atu muda sira nia governasaun koloniál mai iha prasa Dili. Tanba sente ameasadu husi olandeza sira ne’ebé hahu ninia ukun iha rai Indonézia. 

                               

B.     Portuges Nian Ukun

Hafoin portuges hahu ninia ukun koloniál iha Oekusi, sira mós deskobre parte seluk husi rai Timor no harii sidade Dili nu’udar sentru administrasaun governu koloniál nian. Administrasaun koloniál ne’e mós fó poder ba liurai rai nain sira ne’ebé serbisu hamutuk ka leál ba ema portuges.

Selebrasaun Arbiru Nia Loron Mate

Sira hahu buka tuir ukun nain timoroan sira atu halo knaar kolonializmu nian. Liurai sira ne’ebé kontra hasoru sira, ninia reinu lakon no portuges sira harii foun hodi fó kbiit ba ema ruma ne’ebé hakarak serbisu ho ema portuges. No husi ne’e, povu barak hetan susar no terus maka’as tebetebes, tanba ukun ne’ebé kruél duni. Timoroan lakon dignidade humana no sai atan ba ema portuges durante besik tinan atus ha’at lima nulu laran.

Brutalidade ida ne’e akontese iha teritoriu  Timor tomak. Povu Atabai mós enfrenta situasaun ida ne’e no povu balun la augente sira nia moris iha sira nia rain rasik. Ikus mai, barak mak refujia ka halai ba rai Belu; Olandez nia teritoriu. Maibé balun ne’ebé augenta kontinua halo serbisu ba portuges sira no balun mós mate tanba serbisu ne’ebé todan tebes.

Kuandu governador portuges Celestino da Silva hahu ninia ukun iha Timor Leste, nia fó poder ba Alferis Francisco Duarte halo knaar iha rai Atabai iha tinan 1862-itál.  Alferis Francisco Daurte halo ninia knaar ho brutál tebes. Halo kastigu ba povu sira ne’ebé barukteen serbisu no sira ne’ebé la selu impostu. Povu Atabai loro loron tenke iha natar laran no mós iha to’os laran. Buat ne’ebé sira produs tenke barak liu entrega ba ema portuges.

Maibé iha Atabai, asuain ida hamriik hamutuk ho ninia povu; nia sente duni povu ninia susar no terus. Asuain ne’ebé hanaran Kapir Bia Banas ne’e hahu organiza ninia povu sira hamutuk ho nia hodi halo rezisténsia. Sira koko la koopera ho ema portuges sira nia ukun, maske portuges sira konsidera asaun ne’e hanesan rebelde.

Ho povu besik atus ida resin hahu subar iha fatuk ku’ak Buikari, Kapir Bia Banas lidera sira reziste no hodi augenta moris durante subar iha fatuk ku’ak ne’e. Sira dadur an iha fatuk ku’ak ne’e husi torturasaun no intimidasaun koloniál. Maibé forsa portuges sira ne’ebé hela iha rai Atabai kontinua buka ema sira ne’ebé barukteen no sira ne’ebé kontra portuges nian ukun.

Iha loron ida, Alferis Francisco Duarte rona katak povu besik atus ida resin subar iha fatuk ku’ak Buikari. Maibé Kapir Bia Banas mós hetan ona informasaun husi forsa timoroan ida ne’ebé serbisu ho Alferis Francisco Duarte. Forsa timoroan ne’e husi Atsabe ne’ebé koñesidu ho naran Beremau Loko Mia. Nia sai kolaboradór ba povu ne’e, hakarak tebtebes reziste no kontra ukun kruél ne’e. Kapir Bia Banas hahu ko’alia ho Beremau Loko Mia oinsá bele kontinua reziste ka defende nafatin dignidade humana povu Atabai nian. Katak povu Atabai la merese sai atan beibeik.

Durante subar iha Buikari, Kapir Bia Banas trasa planu oioin no halo estratejia kona-ba kontra Alferis Franscisco Duarte ho ninia soldadu sira. No kolaborador Beremau Loko Mia ajuda  kona-ba planu sira ne’e. Sira deside hakotu alferis Francisco Duarte ho lasu husi Beremau Loko Mia. Iha tinan 1899, kuandu Beremau Loko Mia lori Alferis Francisco Duarte ba hasoru Kapir Bia Banas, sira iha ona planu klaru ona hodi ohó komandante ida ne’e.

Iha planu, Beremau Loko Mia sei tama uluk no tuir kedas komandante Francisco Duarte. Maibé kuandu sira tama, Kapir Bia Banas prepara hela no prontu atu ohó komandante ne’e. Kapir Bia Banas halo ona kilat sunu ida no bala husi fatuk musan. Kolaborador Beremau Lokomia no alferis ne’e hakat tama ba fatuk ku’ak Buikari. Kapir Bia Banas hamriik helik metin hela iha fatuk ku’ak laran, no nia tiru mate duni komandante ne’e kuandu tama hamutuk bá fatuk refere. Alferis Francisco Duarte hetan tiru no mate hamriik de’it iha fatuk ku’ak laran. Tanba ninia hahalok a’at sira no liuliu hakat tama arbiru ba fatuk ku’ak laran, povu Atabai fó naran ba Francisco Duarte ho naran “Arbiru Mate Ará Lolo”.

C. Kolonializasaun

 

Ema portuges sira hahu tama rai Timor iha siklu-16 ho atividade komérsiu. Portuges hahu uluk nia atividade kolonializasaun iha rai Lifau – Ambenu iha tinan 1515. Tinan ida-ne’e sai hanesan kontaktu dahuluk sivilizasaun ema portuges no timorense. Ema portugis hahu ninia administrasaun koloniál iha rai Timor iha tinan 1771, kuandu sira la iha ona kbiit tahan hasoru impresaun husi olandeza sira. Maibé protuges sira husik Ambenu, sira hahu deskobre rai Dili no halo rai ne’e sai sentru administrasaun governu koloniál nian.

Portuges mosu ho misaun tolu; misionáriu, mersenáriu no militár. Sira halo knaar evanjellu nian ka lori dotrina kristaun nian ba ema timor (misionáriu). Sira mós halo atividade komersiál – halo atividade ekonómika ho eksploitasaun rekursu naturál no mós rekursu humana (mersenáriu). Maibé atividade sira ne’e mós la’o ho salva-guarda nian – iha mós knaar atu asigura atividade sira ne’e. Knaar militár mós akompaña sira hodi halo atividade sira ne’e la’o di’ak, proteje sira husi atake no mós asigura lei no orden sira ho di’ak.

Maibé ema timor mós iha nanis kultura fiar nian, sira moris jentiu no adora de’it loro-matan, fatuk no aihun sira. Fonte barak afirma katak timoroan sira foufoun la simu kultura fiar nian husi ema portuges sira, no la simu portuges sira nian ukun. Maske ema timor kontra maka’as tebtebes, revolta mosu iha fatin oioin, portuges sira kontinua la’o ho sira-nia misaun – hodi buka hakna’ok ema timor ninia rikeza no mós halo timoroan sai atan, tanba portuges sira ho forsa ne’ebé timoroan sira la bele kontra.    

Relatóriu Chega volume I, pájina 162, haktuir kona-ba governasaun Portugés nian no rezisténsia povu Timor kontra koloniálizmu. Governador Celestino da Silva mak harii governasaun militár iha teritóriu Timor-Leste iha tinan 1895 no fahe tiha Timor ba distritu sanulu-resin-ida (11) inklui enkláve Oekusi. Nune’e kolonialista portugés hafahe tiha Timor husi Goa iha rai India iha tinan 1896, katak antes tinan ida ne’e Portugés sira ukun Timor husi rai Goa. Celestino da Silva sei kontinua nafatin ho sistema ukun koloniál ne’ebé obriga ho forsa haruka povu halo serbisu, hanesan halo dalan ka loke luron, nune’e mós obrigasaun selu taxa/impostu ba kolonialista. Se de’it mak la-iha kbiit atu selu taxa, la-iha forsa halo serbisu tuir orden sei simu kastigu todan, baku ho ai-kabelak ne’ebé hanaran parmatóriu, hafoin obriga nafatin ba serbisu, kesi-kabun, mate tanba kolen no hamlaha.

Kolonializasaun ne’e nakonu ho tortura, ohó no mós kastigu. Ema timoroan barak obrigatoriamente sai atan ba portuges sira. Barak mak mate iha tempu serbisu, kastigu no mós tortura. Hahalok ema portuges nian ne’e bele dehan katak iha maltratamentu duni ba ema timor no liuliu halo timoroan moris lakon dignidade humana tanba la iha liberdade. Tratamentu a’at hasoru ema timor mak mosu revolta iha fatin oioin iha rai Timor. Hanesan revolta iha Manufahi, Kailaku, Manatutu no Vikeke. Prátika, determinasaun no sakrifisiu ba libertasaun moris husi kolonializasaun la’ós  akontese de’it iha fatin sira ne’e, maibé inklui fatin seluk ne’ebé la deskobre hetan. Ita bele haree mós akontesimentu iha Atabai kuandu Alferis Francisco Duarte hetan ohó husi Kapir Bia Manas iha fatuk Buikari iha tinan 1899.

Prátika kolonializasaun husi ema europa sai hanesan asaun ida ne’ebé nakonu ho esploitasaun humana no mós naturál. Husi perspetiva sientifika ita bele dehan katak prátika kolonializasaun mosu ho tipu rua; kolonializmu no imperalizmu. 

1.    Kolonializmu

Kolonializmu nu’udar asaun ukun ida ne’ebé buka atu domina atividade ekonómika ho ekstende ninia ukun ba rai seluk. Halo eksploitasaun ba ema no mós riku-soin ne’ebé rai seluk iha. Rai kolonia sira mak maioria rai sira ne’ebé iha rikeza barak. Kolonializmu sai hanesan mós ukun ida ne’ebé viola direitu umanu no liuliu kontra direitu fundamentál povu husi nasaun seluk nian. 

2.   Imperalizmu

Imperalizmu hanesan esforsu husi nasaun ida ne’ebé ho autoridade atu domina nasaun  seluk. Imperalizmu bele hafahe ba rua, mak hanesan; imperalizmu antigu no imperalizmu modernu. Imperalizmu antigu hahu naklekar iha tempu antes revolusaun industriál  no ho objetivu atu habo’ot rikusoin hodi atinji sira-nia gloria no habelar relijiaun. España no Portugal mak nasaun sira ne’ebé adopta imperlizmu antigu no Inglatera mak nasaun ida ne’ebé adopta sistema imperalizmu modernu.

Kuandu ita haree hikas kolonializmu no imperalizmu hanesan loloos autoridade rua ne’ebé ho objetivu atu buka rikusoin rai seluk nian hodi hadi’ak sira-nia nasaun rasik. Nasaun imperadór halo esforsu atu ekstende ninia autoridade ho domina atividade ekonómika no mós esplorasaun humana. Kolonializasaun portugés ba rai Timor sai hanesan mós esforsu nasaun imperador nian hodi buka atu esplora povu timorense. Tanba ne’e, ita bele dehan katak revolta ne’ebé timoroan Kapir Bia Banas halo loke mós povu timorense tomak nian hanoin. Hahu asaun ida-ne’ebé buka atu liberta sira-nia rain no sira-nia an husi kolonializasaun. 

Luta ne’ebé Kapir Bia Banas halo hanesan mós espresaun kontra esplorasaun humana ne’ebé kolonialista halo ba ema timoroan tomak liu-liu povu rai Atabai. Movimentu rezisténsia ida-ne’e buka atu halakon atan ba ema seluk (Slavery). Kapir Bia Banas hahu hala’o mehi Slavery Elimination liuhosi revolta ne’ebé halo hasoru ema portugés. Ohó duni Alferis Francisco Duarte ne’ebé kaer ukun iha rai Atabai. Kapir Bia Banas sai heroi ida no inspiradór ba povu Atabai, maske historia nasionál ladun ko’alia barak kona ba Kapir Bia Banas, no la iha referénsia kona-ba Kapir Bia Banas ninia mate. Maibé Kapir Bia Banas halo duni luta hodi kumpri liafuan kemak  Ata Bai (La Iha Atan), tanba beila rai ne’e hanaran sira-nia rai ho naran Atabai.

Husi
Rogerio Pires