Thursday, August 27, 2020

TUTUBABA; La Hakru’uk to’o Rahun

 

Atabai iha tempu antigu

Iha tinan 1700 ba kotuk, Tutubaba (atual Atabai) hanesan reinu ida-ne’ebé moris livre. Reinu ida-ne’e moris ho plantasaun, halo toos no haki’ak balada sira. Sira mós halo tiha ona komersiu ho xineza sira ne’ebé halo viajen to’o illa Timor. Misionáriu sira mós hala’o tiha evanjelu to’o reinu Tutubaba, maibé reinu Tutubaba sei moris jentiu iha momentu ne’ebá. Kuandu malae-mutin sira hahu hatene illa Timor husi xineza sira tanba aikameli, sira halo kedas viajen ho ro’o husi Goa (India) hodi buka hatene informasaun ne’e. Katak iha illa Timor iha produtu aikameli barak (sandalu) no rai ne’e riku tebes. Malae-mutin primeiru, Tomé Pires, ne’ebé fó informasaun katak iha illa Java parte lorosa’e mak iha aikameli. Maibé misionáriu sira deskobre uluk ona illa ne’e molok militár portugues konkista iha sekulu XVII.

Iha tinan 1641/1642, bainhira liurai Makasar ho ema rihun ba rihun ba invade reinu sira iha Timor loro-monu, husi tasi-feto ba tasi-mane, no fahe xapeu metan ba liurai balu hanesan liurai We-Hali ho Survian (Servião) no seluk tan, amo lulik dominikanu sira ho sira funu hasoru atu duni sai invazór husi liur. Tuir istoriador dominikanu, reinu ne’ebé ne’on metin no laran metin ba amo lulik no malae mutin portugés, sira manan funu ne’ebá, la’ós de’it sira nia kbi’it, maibé sira hetan tulun husi Na’i Maromak.

Iha tinan ne’ebá, kalan ida, bainhira lalehan moos husi rohan ba rohan, ho fitun nabilan, mosu illas kruz boot ida iha lalehan, nabilan hanesan loron. Kruz ne’e nia ain hamriik iha tasi mane, nia ulun iha tasi feto, nia liman loos sadere ba loro sa’e; nia liman karuk sadere ba loro monu. Ema barak mak kalan ne’e haree kruz ne’e mosu iha lalehan no doku iha rai Timor nia leten.

Tuir dominikanu sira, ida ne’e, hanesan sinal ida ne’ebé, Nai Maromak hatudu, katak Na’i, lalehan no rai nia Liurai hakarak atu ema Timor tama relijiaun kristaun. Hahú tinan 1642, reinu barak mak sai sarani no liurai no dato sira atu hametin loro-san ho Liurai portugés. Tanba sinal kruz ne’e, mak amo lulik dominikanu sira temi rai Timor “Terra de Santa Cruz.”

Maibé iha sekulu XV-XVI ne’e konsideradu nu’udar periodu kontaktu ho ema-timor, tanba misionáriu portugues sira tama tiha ona maibé militár portugues seida’uk konkista illa Timor. Portugues sira hahu ukun Timor iha sekulu XVII, ho apontadu Governadór preimeiru Antonio Coelho Guerreiro hodi hela iha Lifau (Oekuse) kuandu militár portugues konkista ona illa Timor iha fim do seculo 16.   

Iha tinan 1856, amo lulik Gregório Maria Barreto, hanesan superior haruka relatóriu ida ba governador. Relata, Reinu Cutubaba (Atabai): Igreja de Santo António. La iha paramentu no sasan ba missa. Sarani hamutuk ema na’in 35 de’it.

Vizita portál https://optl.wordpress.com/frades/orden-dos-pregadores-iha-timor-leste/

Kuandu Antonio Coelho Guerreiro apontadu nu’udar Governdór premeiru ba Timor iha tinan 1701, nia hahu estabelese quarter-geral (headquaters) iha Lifau ka nu’udar sentru administrasaun governu koloniál, no mós buka meius atu influensia liurai lokál sira hodi hetan apoiu atu defende administrasaun koloniál portuges iha Lifau (Guterres, 92:2006). Hafoin ukun tinan rua liu, Governadór ne’e hahu tula ba liurai sira postu militár portuges nian no halo liurai sira hakohak fiar kristianizmu hodi halo vasalajen ba koroa portuges (1703).

“In fact, it was only in 1702, after two centuries of contacts, that Portugal dispatched its first “governor”, António Coelho Guerreiro, to Timor. He set up two systems that were to have a lasting effect on relations between the Portuguese and the Timorese, one promoting trust and the other sparking conflict, namely the granting of military ranks and the levying of the finta (Gunn, 1999).”

Vizita portal https://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/en/document/three-centuries-violence-and-struggle-east-timor-1726-2008.html

Governadór ida-ne’e tula postu militár Sarjentu-Mór ba liurai sira hodi hetan apoiu no integra teritoriu Timor ba iha organizasaun militár ne’ebé mak ukun husi Goa, India.  Maibé administrasaun husi tinan 1701 to’o 1844 hetan obstakulu barak, tanba timoroan sira iha loro-monu kontinua kontra portugues, hanesan funu Cailaco iha tinan 1725-1726 no mós revolta iha Tutubaba iha tinan 1844, 1859, 1868-1870 no 1896-1899.

Iha livru Dom Carlos (87,88:2013) sita, liurai Dom António da Costa, sarjentu-mor, partisipa iha funu kontra Cailaco iha tinan 1726. Dom António da Costa lori soldadu nain-19 ho armada espingrada no ema ho ararial hamutuk nain-80 ba iha Cailaco iha fulan 29 Outobru 1726.

Portugues sira mobiliza liurai lokál sira husi lorosa’e to’o loro-monu hodi kontra liurai Cailaco, Dom Aleixo no Dato Laku Mali ne’ebé mak lidera revolta hasoru portugues. Dom António da Costa ho nia ema sira to’o iha Foho Loelaku, kuandu udan no kalohan falun foho Loelaku hodi halo susar portugues sira no timoroan sira-ne’ebé suporta malae-mutin sira iha funu ne’e.  Dom Antonio da Costa suporta portugues hodi kontra liurai Dom Aleixo, no Dato Laku Mali.

De Matos relata ba Governador deskreve batalla iha Cailaco katak, asuwain sira husi Cailaco barak mate, sasan barak hetan estragu no povu hetan sofrimentu maka’as.

"There was neither a settlement nor a sign of one that was not burnt down. Seventy-two of their trenches were destroyed, among which were some of considerable strength. They had stone parapets apart from the large poles and thick beams on which they were built, with ditches of a good size all around, very sharp bamboo sticks full of poison, which were dug into the roads … And all people were brought away from them. Many provisions were burnt, without them being able to impede it, or preserving them to feed these people, although I gave orders to spare much of it. Of buffaloes, our men took more than 2,000 as booty. Of severed heads, 152 were shown to me, apart from the other dead that they buried. Concerning the 168 prisoners and the principal leaders, they confessed that in the besieged fortress, more than 300 people died from wounds and suffocation [heat exposure], including men, women and children, and some leaders; so that one can assume that the enemy had more than 700 dead. On this occasion I lost 39 soldiers. I do not speak of the wounded, of which there was a large number. (Sá 1949: 51–2, cited in Hägerdal 2012: 341)"

Tutubaba no Viqueque to’o harahun tiha asuwain sira husi liurai Aleixo nian no haleu tiha foho Loelaku. To’o ikus, Dom Aleixo entrega an tanba povu hahu hamlaha no latahan ona hasoru funu. Hafoin funu Cailaco, Dom António da Costa simu postu militár nu’udar Tenente-Koronel hamutuk ho liurai sira seluk, preside iha postu Batugade iha tinan 1731. Postu Tenente-Koronel simu husi Governadór Pedro do Rego Barreto Gama e Castro. Liurai sira loro-monu asina paktu ida hodi rekoñese fali autoridade portugues ba illa Timor, maske uluk revolta hasoru autoridade portugues.

Gutteres sita.

Iha tinan 1703, hafoin tinan ida sai governador, António Guerreiro garantia ba liurai sira deviza militár portugues, ho objetivu atu hetan apoiu natoon husi liurai sira no atu integra mós teritóriu ba organizasaun militár”.

“In 1703, after one year as governor, Antonio Guerreiro granted these liurai Portuguese military ranks in a bid to get sufficient support from the liurai and to integrate the territory into a military organization. As Timor was ruled from Goa, the administration from 1701 to 1844 encountered great obstacles.”

Iha fulan Jullu tinan 1769, liurai Oekussi Dom Francisco Hornay ho olandes ameasa funu hasoru Governadór foun António José Teles de Meneses. Iha kalan 11 Agustu 1769, António José Teles de Meneses haruka sunu tiha uma no estraga tiha fasilidade sira. Nia haruka tiha ema sira sa’e ro’o-ahi, korakora no bero sira hodi ba lorosa’e. To’o iha Dili, Governadór mós bolu liurai sira hodi halo vasalajen no konstroe Dili nuudar kapital. Liurai sira loro-monu mós mobiliza malu hodi ba konstroe Dili sai kapital ba Solor no Timor iha loron 10 Outobru 1769. Husi ne’e Dom Jose Tavares da Costa mós presta vasalajen no simu postu Brigadeiru iha Dili iha tinan 1769.

Iha revolta barak akontese iha reinu sira loro-monu, maske nune’e, malae-mutin sira esforsa atu domina reinu sira iha parte loro-monu. Historiadór sira mós afirma, iha revolta barak akontese iha reinu sira parte loro-monu hasoru malae-mutin tanba kontra prátika auxiliar no selu finta.

Araujo mós sita (24:2009), Lawson observa katak iha tinan 1865 tropa militár portugues husi governador Texeira da Silva hetan atake husi asuwain timoroan sira iha Tutubaba iha kosta norte no iha distritu militár Batugede.

“Lawson observes that in 1865 the military troops of Governor Teixeira da Silva were attacked by Timorese fighters in Cotubaba on the north coast and within the Batugede military district.”

Regulu Tutubaba halo revolta barak hasoru portugues tanba sira-nia ukun ne’ebé obrigatoriu no hakarak domina liurai lokál sira. Tutubaba halo revolta hodi kontra no la rekoñese autoridade portugues tanba komete esplorasaun humana, kuandu ema sira auxilia servisu públiku iha Dili.   

Dom Francisco da Costa mak hahu revolta hasoru autoridade portugues iha tinan 1844, kuandu autoridade portugues hahu halo esplorasaun humana (ofisiál sira halo violensia); kastigu ba auxiliar sira-ne’ebé halo servisu públiku iha Dili, tanba ema sira ne’ebé nia haruka ajuda servisu públiku (konstrui infraestrutura bázika) iha Dili lahetan tratamentu dignu – obriga serbisu, la fó-han, la fó-hemu no ladeskansa. Malae-mutin sira obriga reinu sira selu finta, sai axuliar no guarda seguransa nian. Hahu husi ne’e, reinu Tutubaba la fó tan nia asistensia hodi konstroe kapitál Dili (la haruka traballadór sira). 

Revolta mosu iha tinan 1844 to’o 1870, sai nu’udar resposta ida ba konsekuénsia husi hahalok portuges nian hasoru povu Tutubaba, tanba obriga selu finta (impostu), servisu obrigatoriu no mós tanba divizaun teritoriál (demarkasaun fronteira) ba reinu sira iha loro-monu. Maibé liurai ne’ebé kontra maka’as portugues mak Dom Jose da Costa (1854-1870), kuandu nia hatutan ukun husi Francisco da Costa.

Hahalok autoridade portugues nian ne’ebé obriga reinu sira mak halo Dom Francisco da Costa nunka rekoñese autoridade portugues no nunka simu orden husi autoridade portugues. Rezisténsia ida-ne’e kontinua to’o nia oan Dom Jose da Costa (Tes Mali, alias Tata Molu), ne’ebé halo revolta kontra portugues no lakohi selu finta. Nia rejeita halo vasalajen ba koroa portugues no nunka rekoñese autoridade portugues iha Timor.

Dom Jose da Costa kria nia aliadu sira ho sistema kaben (halo umamane-manefoun) tuir tradisaun iha rai Tutubaba. Nia kria aliansa ho Dato sira no foti asuwain balun, ne’ebé hakarak kaben ho nia feton sira, sai Dato. No mós asuwain sira-ne’ebé hakarak defende Tutubaba sei sai nu’udar maun-alin ne’ebé kesi-metin ho juramentu (kemak; ka’a-ali). Meius ida-ne’e hala’o tiha ona husi nia aman Francisco da Costa. Objetivu husi aliansa ne’e atu defende reinu Tutubaba. Aliansa ida-ne’e sei kaer-metin husi jerasaun ba jerasaun to’o ohin loron. Meius ida-ne’e halo Dom José da Costa forte hasoru autoridade portugues no inimigu sira.

Dom Jose da Costa mós halo revolta tanba tratadu ne’ebé autoridade portugues no olandes asina iha tinan 1859, hodi fahe illa Timor, no funu hodi expande teritoriu reinu Tutubaba nian bainhira autoridade portugues halo divizaun administrativa teritoriál ba reinu sira iha loro-monu. Reinu viziñu sira ataka malu hodi defende ida-idak nia teritoriu no liña fronteira entre reinu ida ho seluk. Akontesimentu ne’ebé sei konta to’o agora mak Tutubaba no Behale, ne’ebé mak kontra malu tanba funu ba eskpansaun teritoriál. Reinu Tutubaba mós kontra reinu Behale (ne’ebé ukun iha Batugede) hodi defini liña fronteira entre reinu rua, kuandu Behale halo eskpansaun ba nia teritoriu. Revolta ne’e halakon ema barak nia vida.

Dom Jose da Costa halibur asuwain sira halo juramentu (hemu ra’an), atu funu kontra Behale hodi duni-sai sira hosi teritoriu Tutubaba. Asuwain sira husi reinu Tutubaba manan funu ne’e hodi define fronteira teritoriál entre reinu rua; Tutubaba no Bahale. Dom Jose da Costa (Tes Mali) lori nia surik hodi riska liña fronteira entre reinu rua ne’e iha aldeia Aimlae, Miguir, Suku Aidabaleten. Ne’e akontese iha Dom Jose da Costa nia ukun iha tinan 1859.

Davidson sita katak, “hostilidade ho eskala boot akontese iha reinu sira loro-monu kosta norte bainhira asina tratadu iha 1859, partikularmente Kova, Tutubaba no Maubara, ne’ebé mak halai lahotu husi Dili loro-monu to’o fronteira Olandes nian.”  

The first large scale hostilities following the signing of the treaty in 1859 broke out in the northwest coastal reinos of Portuguese Timor, particularly Cova, Cotubaba and Maubara, that ran like a chain from west of Dili to the Dutch border.”

Iha tempu ne’ebá, molok difinisaun teritoriu administrativu, reinu Behale halo tiha ona ekspansaun ba teritoriu sira iha parte tasi. Behale domina rai tetuk sira ne’ebé iha bee. Bainhira reinu Tutubaba ataka, sira muda fali ba fatin seluk. Sira kee posu sira hodi konsumu no fó hemu balada sira. Bee posu sira sei eziste to’o ohin loron.    

Dom Jose da Costa kontra maka’as autoridade portugues tanba selu finta no pratika auxiliar ba reinu sira iha loro-monu. Prátika esplorasaun husi autoridade portugues mak halo reinu Tutubaba nunka rekoñese autoridade portugues. Dom José da Costa lakohi presta vasalajen ba Portugues Crown tanba pratika ne’ebé autoridade portugues hala’o. Revolta ne’ebé lori vitoria ba Tutubaba mak ida-ne’ebé akontese iha tinan 1868, kuandu Governador Francisco Texeira da Silva (1866-1868) haruka nia ema sira obriga reinu Tutubaba selu finta (impostu), maibé liurai Jose da Costa haruka asuwain sira halo atake ida hodi hamate tropa sira ne’ebé hala’o misaun ba reinu Tutubaba. Derrota militár ne’ebé sai historia moruk ba autoridade portugues (ofisiál portugues sira dekapitadu iha Tutubaba) mak ida-ne’ebé akontese iha loron 7 Novembru 1868.

Sita mós iha BOLETIM DA SOCIEDADE DE GEOGRAFIA DE LISBOA, edisaun JANEIRO - DEZEMBRO – 2014, katak “Iha tinan 1868 Governador Texeira da Silva tenke enfrenta revolta husi Tutubaba no Kova to’o tinan 1870. Sira-ne’ebé halo revolta lakohi selu impostu maibé hakarak de’it komersiu.”

“Em 1868 o Governador Teixeira da Silva tem de enfrentar as revoltas de Cotubaba e Cova até 1870. Os revoltosos aceitavam o comércio mas não os impostos.”

Maibé, Alexandre da Costa Mendes no Celestino da Silva (husi uma-lisan Pasilara) halo traisaun ba Dom José da Costa. Dom José da Costa entrega Sulilaran (uluk Kota-Laran) nu’udar area ba sira hodi tau-matan povu sira iha ne’e, maibé Alexandre da Costa Mendes no Celestino da Silva iha intensaun atu sai mós liurai. Tanba ne’e, Alexandre da Costa Mendes no Celestino da Silva planea asasinasaun ba Dom Jose da Costa, hodi aproveita oportunidade liuhusi kontaktu ho portugues sira no suporta portugues sira atu ataka reinu Tutubaba, tanba liurai Tutubaba lakohi selu impostu no nunka rekoñese autoridade portugues.    

Bainhira Dom Jose da Costa mate tanba asasinasaun ne’ebé planeadu iha tinan 1870, Alexandre da Costa Mendes (Mau Mali) ho nia maun Celestino da Silva (Rapobuti) obriga Dom José da Costa nia alin, ne’ebé koñesidu de’it ho naran Kapitaun Dasa Rai, atu entrega koroa Tutubaba. Dom Joao Antonio da Costa (Kapitaun Dasa Rai), alin husi Dom José da Costa, sente odiu no hakarak ohó ema sira-ne’ebé asasina nia maun, maibé ladun hetan suporta husi asuwain sira, tanba konsidera funu sivil. Maske nune’e, Kapitaun Dasa Rai kontinua defende reinu Tutubaba atu lamonu ba Guerra Sivil (funu hasoru maluk rasik), tanba Celestino da Silva no Alexandre da Costa Mendes mós hada’u malu atu ukun. Reinu Tutubaba hasoru konflitu naruk kuandu Dom José da Costa monu.  

Alexandre da Costa Mendes no Celestino da Silva mós hada’u malu atu ukun reinu Tutubaba. Maibé Alexandre da Costa Mendes nu’udar ema ne’ebé hatene le’e no hakerek, tanba iha tempu Dom José da Costa kaer ukun, eskola hahu loke iha Batugade no Dili.  Alexandre da Costa Mendes hetan edukasaun durante tempu ne’e. Alexandre da Costa Mendes mós kontaktu no kombina tiha ona ho autoridade portugues iha postu komandu Batugade molok asasina Dom José da Costa. Dom José da Costa nia mate nu’udar derrota boot ba reinu Tutubaba, tanba nia kontra maka’as autoridade portugues no lakohi reinu Tutubaba sai atan ba malae-mutin sira. Kuandu Dom José da Costa hetan asasinadu, situasaun iha reinu Tutubaba nakonu ho konflitu, tanba odio no vingansa kauza ohó malu entre reinu Tutubaba kontinua akontese to’o 1880. Periudu 1870-1880 nu’udar periudu konflitu ba reinu Tutubaba tanba Kapitaun Dasa Rai kontra Alexandre da Costa Mendes no Celestino da Silva (suku Kelman (jerasaun liurai) no Pasilara) ne’ebé trai reinu Tutubaba.

Kuandu tensaun hostilidade iha Tutubaba hahu menus, iha tinan 1881 Alexandre da Costa Mendes, ho nonook, hakerek karta ba Governador José dos Santos Vaquinhas (1880-1881) ne’ebé foin troka Governadór Augusto Cesar Cardoso de Carvalho atu halo reparasaun iha Tutubaba tanba akontesimentu sira iha pasadu, ohó malu entre reinu Tutubaba durante 1870-1880, tanba asasinadu Dom José da Costa). Alexandre da Costa Mendes hakerek karta nonook ba Governadór iha Dili, informa situasaun iha reinu Tutubaba no husu atu foti liurai foun. Governadór foun José dos Santos Vaquinhas lahatene didi’ak situasaun iha reinu Tutubaba, tanba ne’e nia la foti desizaun ruma hodi responde karta ne’e.

Liu tiha tinan rua, Governador foun Cipriano Forjaz (1884-1885), ne’ebé foin troka Governador João Maria Pereira, bolu Alexandre da Costa Mendes tun Dili no presta vasalajen ba Coroa Portuguesa iha tinan 1884. Alexandre da Costa Mendes simu postu rei-koronel iha tinan 1884. Tanba ne’e, Alexandre da Costa Mendes hetan lejitimidade hodi kaer ukun nu’udar regulu Tutubaba, maibé Celestino da Silva (Rapobuti) lahetan lejitimidade. Konflitu interese entre sira nain-rua kontinua la’o iha reinu Tutubaba. Kapitaun Dasa Rai, Dom José da Costa nia alin, mós rai-metin hanoin atu halo vingansa (ing; revenge) hodi hada’u fali kaebauk Tutubaba.

Maske konflitu interese, Alexandre da Costa Mendes no Celestino da Silva (Rapobuti) fahe malu ukun reinu Tutubaba. Rapobuti hakarak kaer ukun, tanba nia mak maun. Maibé Alexandre matenek, nia hada’u oportunidade liuhusi haruka karta ba Governador, no Governador foti Alexandre ba liurai, hodi halo vasalajen ba Rei Portugal iha tinan 1884. 

Kuandu Alexandre da Costa Mendes hetan fiar husi autoridade portugues, nia hahu reklama Dom Pasilara, iha tinan 1883, nia buka maneira atu halakon tiha direitu hereditáriu husi Uma Kelman ne’ebé pertense ba Dom José da Costa no Dom Kapitaun Dasa Rai (Maneira ida-ne’e kontinua to’o ohin loron, jerasaun sira husi Pasilara kontinua tenta hakoi historia Tutubaba nian, hodi kaer metin historia Irlelo (maibé esforsu sira-ne’e sei lahetan apoiu tanba Tutubaba iha nia historia rasik, no iha fatin antigu ne’ebé sai sasin ba historia Tutubaba). Reklamasaun Dom Pasilara provoka liutan konflitu iha povu Tutubaba. Kapitaun Dasa Rai kontinua sente dezakreditadu nu’udar nain (e.g. Hereditary Right) ba koroa Tutubaba no halo nia raan nakali liutan. Nia kontinua buka biban atu destroi Dom Alexandre da Costa Mendes no Celestino da Silva.  

Tanba sente ameasadu ho Kapitaun Dasa Rai, Alexandre harii nia fatin iha Sulilaran hodi ukun nu’udar regulu Tutubaba (hodi ema bolu fatin ne’e ho naran Kota-Laran). Alexandre nunka hela iha Kotababa (Kota Tambor) tanba Kapitaun Dasa Rai kontinua influensia povu no asuwain sira iha Kotababa (fatin sentru ne’ebé Dom Jose da Costa hela) atu halo revolta hasoru nia. Maibé Kapitaun Dasa Rai kontinua buka maneira no oportunidade atu halo revolta hasoru Alexandre hodi hada’u filafali poder.

Alexandre da Costa Mendes no Celestino da Silva fahe-malu ukun. Rapobuti mak ukun iha Tutubaba parte foho no Alexandre kaer ukun iha parte tasi. Maibé Alexandre da Costa Mendes mak hetan lejitimidade hodi kaer ukun nu’udar Regulu Tutubaba, tanba nia hakerek karta ba Governador iha tinan 1881, hodi informa situasaun iha Tutubaba no husu Governadór atu halo reparasaun (hadia-fali) hodi foti fali liurai ba reinu Tutubaba. Tanba ne’e Governador bolu Alexandre da Costa Mendes tun Dili hodi presta vasalajen ba koroa (Crown) portugues iha tinan 1884. Tanba Alexandre da Costa Mendes hatene lee no hakerek.

Besik tama ba sekulu XIX, Governador José Celestino da Silva, ne’ebé foin troka Governador Porfírio Zeferino de Sousa (1894), to’o iha Dili lansa kedas kampaña militár hodi fó kastigu ba reinu rebelde sira, ne’ebé lakohi selu finta no kontra maka’as autoridade portugues. Maibé regulu Tutubaba Dom José da Costa ne’ebé kontra autoridade portugues asasinadu ona iha tinan 1870 ital, asasinasaun ne’ebé planeadu husi Alexandre da Costa Mendes no Celestino da Silva (Rapobuti), ne’ebé buka atu hadau poder husi nia. Kapitaun Dasa Rai to’o ikus konsege aproveita oportunidade ne’e hodi destroi Dom Alexandre da Costa Mendes.

Dom Kapitaun Dasa Rai futu-lia ho ema portugues sira, hodi dehan katak liurai Alexandre hetan edukasaun husi olandes sira iha Kupang no nia halo transaksaun ho olandes iha Atapupu. Nia hatene ona le’e no hakerek, no olandes sira uza Alexandre da Costa Mendes hodi provoka situasaun hasoru auotoridade portugues. Informasaun ida-ne’e halo governador José Celestino da Silva tenke haruka orden ba Alferes Francisco Duarte no Kapitaun Alvaim atu komanda forsa hodi fó kastigu reinu sira iha provinsia Belu.

“It should be noted that the regulo, Dom Alexandre da Costa Mendes, was educated in Kupang by the Dutch and knows how to read and write Malay." The implication was that figures like the Dutch-educated liurai and the Protestant missionaries acted as agent’s provocateur for the Dutch colonial Government.”

Governadór Jose Celestino da Silva (1894-1908) lansa kampaña militár, lideradu husi komandante militár Alferes Francisco Duarte “Arbiru” no Kapitaun Franscico Alvaim hodi fó kastigu ba liurai rebelde sira. Kampaña militár lansa uluk iha Maubara iha fulan Maiu to’o Jullu 1893, molok Governador José Celestino to’o Timor. Governador foun ne’e to’o hodi kontinua kampaña militár iha Manufahi iha 1895, hodi Alferes Francisco Duarte hetan kanek todan iha loron 7 Outobru, maibé Alferes Arbiru kontinua lidera batalla hodi ataka Tutubaba iha tinan 1896. Rona katak batalla besik to’o ba Tutubaba, Alexandre halai abandona povu ba iha Fatuk Metan (teritoriu Olandes) iha 1896 no mate iha ne’ebá. Dom Alexandre lahetan apoiu husi povu Tutubaba atu funu kontra portugues, tanba Kapitaun Dasa Rai influensia tiha ona povu no asuwain sira hodi suporta komandante Francisco Duarte iha Kampaña militár iha Manufahi iha 1895, ho objetivu atu hada’u fila-fali Kaebauk Tutubaba nian.  

Celestino da Silva (Rapobuti) mós sente ameasadu ona, tanba kapitaun Dasa Rai hamutuk fali ho autoridade portugues. Rapobuti buka meius atu sees husi atake ne’e, no mós hamutuk kontra ona Alexandre, tanba hakarak hada’u mós tronu (poder). Tanba ne’e, molok tropa militár portugues to’o iha Tutubaba, Alexandre da Costa Mendes halai lakon. Tuir informasaun orál katak Alexandre halai ho bero iha Sulilaran (Kotalaran) no husik hela nia fen no oan sira.

Avó nain ha’at koñesidu ho naran jentiu Kera (husi uma lulik Aibuti Pun), Asa Maki (husi uma lulik Pasilara), Luis (husi uma lulik Rai Lelo Hatubessi) no Halek (husi Aibutipun) lori halai Liurai Alexandre ho bero ida iha Sulilaran hodi tuir tasi ba iha Fatuk Metan. Liurai to’o iha Fatuk Metan hasoru Nai Salore, hodi buka rai atu hela maibé liurai Salore lafó no ikus mai sira konkorda malu hodi troka rai ho kilat.

“A record of the early settlement of Kemak people in West Timor can be found in the daily journal of a Jesuit priest, Father J. Erftemeijer. He found Kemak people from Cotubaba settled in the hamlet of Fatukmetan, approximately 4 km east of the port of Atapupu (Seran et al. 2010: 183). According to the local people, the name of the king who brought them to Fatukmetan was Alexander Mau Mali. The king came from the house of Paslara and arrived along with people from nine named houses: Dudu Basa, Railelo, Hatu Male, Mane Morin, Lapalis, Umbiru, Koturan, Dair and Taimali.”  

Livru ne’e iha internet iha enderesu http://press-files.anu.edu.au/downloads/press/n4398/html/ch02.xhtml.

Situasaun iha reinu Tutubaba kontinua la’o dezkontroladu ho operasaun militár ne’ebé lidera husi Alferes Francisco Duarte no Kapitaun Francisco Alvaim. Povu barak hetan kastigu, tortura no ohó tanba kontra autoridade portugues. Ikus mai mosu rezisténsia iha Hatu Buikari husi Asuwain Kapir Bia Banasa ne’ebé maka halakon Francisco Duarte nia vida iha loron 17 Jullu 1899.

Ho Alferes Francisco Duarte nia mate iha tinan 1899, Governadór José Celestino da Silva buka meius atu pasifika reinu sira iha loro-monu. Alferes Francisco Duarte nia mate nu’udar derrota moruk dala ida tan ba autoridade portugues iha reinu Tutubaba. Kapitaun Dasa Rai konsege destroi Dom Alexandre da Costa Mendes maibé situasaun kontinua iha ostilidade tanba asasina Alferes Francisco Duarte iha Fatuk Bui Kari. Kapitaun Dasa Rai konsege hadau fali tronu hodi kaer fali ukun nu’udar regulu hahu husi tinan 1900.

Hafoin kampaña militár, Governadór José Celestino da Silva reforma estrutura administrativa hodi hamosu tan Atabai (antigu; Opa) no Irlelo iha tinan 1908. Governadór Celestino da Silva fahe no estabelese estrutura administrativa foun kuandu liurai rebelde sira destroidu. Tutubaba restauradu ho Kapitaun Dasa Rai nia esforsu maibé situasaun kontinua iha ostilidade tanba Celestino da Silva (Rapobuti) hakarak hada’u koroa Tutubaba (the fight for Tutubaba Crown) hodi estabelese Irlelo. Kapitaun Dasa Rai hada’u filafali ukun ba reinu Tutubaba hahu iha tinan 1900, maibé Tutubaba no Irlelo kontinua enfrenta hostilidade. Mudansa polítika ne’ebé akontese iha Portugal hodi transforma tiha Rejime Monarkia ba Rejime Repúblika halo Kapitaun Dasa Rai sente ameasadu, tanba bele loke oportunidade foun ba hadau malu poder. Kaebauk Tutubaba ameasadu dala ida tan.

Kuandu emperador portugal Dom Manuel II halo mudansa ba sistema governasaun iha 15 Outobru 1910. Celestino da Silva (Rapobuti) mós buka biban atu hada’u Kaebauk Tutubaba no hein hela biban atu destroi Kapitaun Dasa Rai. Iha fulan Dezembru tinan 1910, Governador foun Alfredo Cardoso de Soveral Martins (1909 to’o 1910) ne’ebé troka Governador Gonçalo Pereira Pimenta de Castro (1910 to’o 30 Outobru 1910), liurai sira tun Dili atu selebra serimonia Implantasaun Rejime Repúblika ba sistema ukun iha Timor. Anselmo Augusto Coelho de Carvalho (Acting Governor) konvida liurai sira tun Dili atu realiza selebrasaun ba implantasaun rejime repúblika iha fulan Dezembru 1910. Liurai sira hotu tun Dili iha tempu ne’e.

Dom Boaventura aproveita oportunidade ne’e hodi halo kontaktu ho liurai sira. Dom Boaventura hahu kombina liurai sira seluk atu halo revolta hodi defende Rejime Monarkia. Kapitaun Dasa Rai fó nia apoiu no suporta funu ne’ebé planeadu husi Dom Boaventura. Iha tinan 1911, asuwain sira husi Tutubaba halo marsa ba Manufahi hodi suporta funu kontra portugues. Kapitaun Dasa Rai lidera asuwain sira ba Manufahi hodi defende Rejimi Monarkia, maibé funu hetan derrota iha tinan 1912 tanba Governador foun Filomeno da Câmara Cabral (1911-1913) mós unifika forsa husi reinu sira seluk hodi ataka Manufahi. Dasa Rai nu’udar naran ne’ebé asuwain sira fó ba kapitaun kuandu haree ninia korajen iha atake, tanba lahakiduk iha batalla (ta’a dasa inimigu sira iha batalla). Kapitaun Dasa Rai kontinua defende tronu Tutubaba, maibé Tutubaba destruidu filafali hafoin derrota Manufahi iha 1912.  

Derrota iha Manufahi halo Tutubaba ikus mai destroidu filafali, tanba Celestino da Silva (Liurai Alexandre nia Maun (Pasilara) ) aproveita mudansa polítika (Implantasaun Republika) ne’e hodi harii reinu Irlelo, ne’ebé suporta portugues kontra Manufahi iha tinan 1911-1912, no Celestino da Silva (Rapobuti) influensia tropa militár portugues hodi kaer asuwain sira husi Tutubaba kuandu fila fali husi Manufahi; asuwain barak hetan kastigu, tortura no oho tanba suporta revolta iha Manufahi hasoru autoridade portugues. Iha tempu ida-ne’e povu Tutubaba hetan susar oioin, balun sai atan, serbisu obrigatóriu no selu fali impostu ba autoridade portugues. Pratika esplorasaun ida-ne’e hala’o husi Celestino da Silva ne’ebé apoia autoridade portugues. Povu balun ne’ebé laserbisu, la selu impostu no rebelde desteradu ba Atauro, balun halai tama Atambua no balun ba Alor, teritoriu Olandes.

Celestino da Silva (Rapobuti) hakarak halakon tiha Tutubaba hodi estabelese Irlelo. Rapobuti obriga povu Tutubaba hakoi tiha historia Tutubaba ho nia liurai ikus Kapitaun Dasa Rai sein identidade. Bandu lia-nain sira atu reklama kona-ba Tutubaba, no aktu ida-ne’e kontinua tan husi liurai Irlelo sira seluk ne’ebé troka Rapubuti. Maibé povu Tutubaba hatene katak ukun nu’udar regulu lakon tiha ona iha tinan 1910.  Laiha ona poder absoluta nu’udar liurai, ne’ebé aplika iha rejime monarkiku. 

Nune’e, implantasaun Rejime Repúblika mak fó efeitu ba mudansa ukun iha Tutubaba, ne’ebé nakfera ba Atabai no Irlelo, tanba laiha ona autoridade absoluta hanesan aplika iha rejime monarkia. Maibé povu barak seidauk entende konseitu foun ne’ebé aplika ba ukun iha Timor iha momentu ne’ebá, tanba ne’e maka povu nafatin konsidera ema sira ne’ebé kaer ukun hanesan liurai (regulu) iha tempu ne’ebá.

Titlu nu’udar Dom mós laiha ona. Sira-ne’ebé kaer ukun iha reinu ida hanesan xefe de’it maibé la’ós ona regulu. Tanba ne’e maka Atabai no Irlelo la-konsideradu nu’udar reinadu (la lidera husi Regulu). Maibé Celestino da Silva (Rapobuti) kontinua buka meius atu influensia povu hodi hatuur nia an nu’udar regulu. Nia utiliza rota no bandeira Tutubaba hodi hatuur nia an nu’udar regulu ba Irlelo (rota reprezenta poder absoluta ne’ebé iha ba liurai sira), tanba Povu fiar liu ba liurai Tutubaba. Maibé loloos ne’e rejime monarkia hakotu ona iha tinan 1910, no laiha ona ukun nu’udar regulu hahu husi tinan ne’e. Tanba ne’e, liurai sira buka atu prezerva historia monarkia ho hahu harii uma-lisan (uma-lulik) no hodi fó naran tuir lisan no estrutura sosiál iha tempu monarkia, hafoin derrota Manufahi iha tinan 1912.

Tuir matenek nain Leon Duguit, iha livru ne’ebé titulada Traite de Droit Constitutional” fó esplikasaun katak, rejime monarkia mak ukun ida-ne’ebé, foti ukun-nain, bazeia ba dereitu hereditáriu (indo;hak turun temurun), ne’ebé lideradu husi Rei (liurai) no kontinuasaun ukun ida-ne’e ba de’it jerasaun liurai nian (ema la’ós jerasaun liurai nian laiha direitu atu kaer ukun).  Maibé rejime republika mak ukun ida-ne’ebé bele foti kualker ema ida sai ukun-nain. 

Nune’e, Tutubaba eziste nia historia rasik tanba rejime monarkia ramata iha tinan 1910 no hodi loke pájina foun ba reinu ida-ne’e, ne’ebé mak nakfera ba Irlelo no Atabai. Maibé laiha ona sistema monarkia iha Timor-Leste tanba implementa ona rejime repúblika hahu husi tinan 1910 to’o ohin loron. Rejime republika fó autoridade no liberdade ba povu atu ezerse nia hakarak hodi hili ukun-nain ida. Tanba ne’e Tutubaba kontinua eziste maibé lideradu ona husi Dato.

Povu iha momentu ne’ebá la intende konseitu ukun ne’ebé aplika iha rejime republika. Tanba ne’e, eleisaun ba ukun-nain iha momentu ne’ebá ho karaktér reprezentativu. Dato sira mak iha direitu atu hili ukun-nain. Nune’e mak sira konsidera ukun-nain ne’ebé xefia komunidade ida hanesan Rei (liurai). Sira husik de’it Dato sira mak bele deside no foti ukun nain ida. Tutubaba sai nafatin reinu ida ne’ebé iha autoridade autonoma, maske lideradu husi Dato. Ida-ne’e afirma liutan iha periodu Dato Laurentino Taek to’o 1975. Tutubaba nunka hakruuk ba Irlelo to’o Japonez funu hasoru Australianu sira iha Timor-Leste iha tinan 1942-1945. Tanba liurai ne’ebé lidera Irlelo la’ós dexendente husi Uma Kelman. Iha liurai Bere Biti nia tempu, hafoin funu iha 1942-1945, Tutubaba nunka simu orden husi Irlelo maske Tutubaba lideradu husi Dato. Irlelo ikus mai transforma an ba Aidabalete iha Xefe Suku Hermenegildo da Silva nia tempu. Iha tinan 1975, Dato Laurentino Taek simu Bandeira Fretilin husi Vise-Ministru Defeza Hermenegildo Augusto Pereira Alves, hodi organiza povu Tutubaba ba mehi Ukun Rasik An. Dato Taek nu’udar delegadu Fretilin iha rai Tambor Lian, ne’ebé mate iha funu laran, funu hasoru invazór indonéziu iha tinan 1975.

Tanba ne’e, Atabai no Irlelo estabelesidu iha tinan 1908, hafoin kampaña militár iha periodu 1896-1899, no mudansá polítika iha Portugal, ne’ebé transforma rejime monarkia ba rejime republika iha tinan 1910. Laiha ona poder absoluta (laiha ona titlu Dom) ba ukun nain sira hahu iha tempu ne’ebá, tanba muda tiha ona ba republika no titlu Dom só aplika iha rejime monarkia. Maibé Tutubaba kontinua lideradu husi Dato (Dato Tutubaba) no jerasaun husi uma Kelman nafatin iha autoridade (direitu hereditáriu) ba rai Tutubaba. Ohin loron ita só konta de’it pasadu kona-ba beiala sira iha tempu ne’ebá, ho prezerva sasan antigu sira ne’ebé sira rai iha uma-lulik to’o ohin loron. Ohin Timor-Leste sai ona nasaun nu’udar Estadu tuir lei no demokrátiku (Estado de Direito Democrático). Poder iha povu, husi povu no fila fali ba povu. Povu iha direitu atu ezerse nia hakarak, ho livre, hodi hili ukun-nain ida ne’ebé bele lidera sira iha sira-nia komunidade. Autoridade komunitária hela iha povu, tuir rejime demokrátika ne’ebé aplika iha polítika, ne’ebé hatuur iha Timor-Leste.         

 

 

        

 

 

 Autor

Rogerio Pires

6 Junho 2020

 

 

 

Bibliografia

Timor Loro Sae: 500 anos, Livros do Oriente, 1999, pp. 104 ss; 38.

Pélissier, René, As Campanhas Coloniais de Portugal 1844- - 1941.

Pélissier, René, Timor em Guera- A conquista Portuguesa 1847-1913.

Kammen, Douglas, 2015, Three centuries of Conflict in East Timor.

Gunn, Geoffrey C, Editorial Estampa, 2006, pp. 130- 132; 39.

Oliveira, Luna de, Timor na História de Portugal, Vol. II.

Agência Geral das Colónias, 1950, p. 138; 40 Idem. Ibidem. pp. 233 ss.

Hardegal, Hans, Lords of the Land, Lords of the Sea, KITLV Press, 2012.

Damaledo, Andrew, 2018, Divided Royalties.

Oliveira e Costa, João Paulo, Dissertação em 2016; A GOVERNAÇÃO DE TIMOR NO SÉCULO XVIII.

de Sousa, Ivo Carneiro, 2018, HISTORY OF EAST TIMOR.

Dom Carlos, 2013, Os Antigos Reinos de Timor.

Paulino, Vicente, Rotas de expansão marítima portuguesa e signo de um Timor sândalo com gente de culturas.

Sherlock, Kevin, A Bibliography of Timor. Australian National University, 1980.

FIGUEIREDO, Fernando Augusto de, Timor. A Presença Portuguesa (1769 -1945), Lisboa, Centro de Estudos Históricos da Universidade Nova de Lisboa, 2011.

 

No comments:

Post a Comment