Kafé Hanesan Produtu Komersiál Númeru Ida

Haree husi esplorasaun kafé sai hanesan sasukat komersiál ba produtu primadona ne’e iha Timor-Leste. Ohin loron empreza sira internasionál interese tebtebes ba komersializasaun produtu ida-ne’e tanba folin boot iha merkadu internasionál no liuliu kafé Timor iha kualidade di’ak tebtebes kompara ho kafé husi nasaun seluk.

Vise-Ministru MCIA Nino Pereira afirma mós iha diskursu ba inaugurasaun empreza People’s Trade (Bebonuk, 26 Setembru 2013), hateten, ohin loron kafé sai ona produtu ne’ebé mais kompetetivu no liuliu sai ona produtu komérsiál iha mundu. Tanba konsumidor kafé la’ós de’it iha nasaun Timor-Leste maibé mós inklui iha nasaun seluk iha mundu.

“Ha’u apresia tebtebes empreza People’s Trade, ne’ebé sai hanesan fatin prosesamentu kafé, no paseiru JICA ba ita-nia kooperasaun. Ita-nia servisu kooperasaun tenke kontinua la’o ba oin. Ho tulun husi Povu Japaun, ba estabelesimentu fatin prosesamentu kafé ida-ne’e, liuliu PARCIC, loke dalan liutan ba merkadu produtu kafé nian iha mundu. MCIA haree kafé sai hanesan produtu númeru ida ba eksportasaun, tanba iha folin di’ak iha rai liur.” Hateten Vise-Ministru momentu ne’e.

Estadu Timor-Leste, tuir Vise-Ministru, iha ona vontade polítika atu dezenvolve seitor agrikultura ba diversifikasaun ekonómika nasaun ne’e nian, ba interese dezenvolvimentu nasionál. Tanba ne’e, Governu iha ona polítika atu dezenvolve seitor agro-indústria, agronomia, para bele dudu ona hodi diversifika liutan ekonomia nasionál. 

“Agrikultura hanesan área potensiál   hodi diversifika ekonomia ba povu no nasaun ne’e; dezenvolve ida-ne’e tuir PEDN. Ita tenke halo esforsu hodi atinji objetivu PEDN ba rendimentu – médiu-altu.” Hateten t an.  

Entretantu Diretor Nasionál  Plantasaun Industriál no Kafé – MAP, Luis Mendes Ribeiro, hateten tan, loloos Timor-Leste iha poténsia boot tebtebes ba dezenvolvimentu agro-indústria ba diversifikasaun ekonómika nasionál. Soké, povu Timor-Leste rasik seida’uk fó kontribusaun didi’ak ba eksplorasaun seitor ida-ne’e. Ohin loron iha lisensiatura barbarak iha área agrikultura, maibé tansá seitor agrikultura ladun hetan atensaun no ladun interesante ba enjeneiru timoroan sira-ne’e. 

“Enjeneiru barbarak mak buka hela serbisu, hada’u malu serbisu iha Dili. Sira la iha vontade atu uza sira-nia rain ne’ebé potensiál tebtebes ne’e. Ita la haree sira iha natar laran ka toos laran, ka ajuda agrikultor sira para dezenvolve seitor ida-ne’e. Ne’e mentalidade ne’ebé la kontribui ba dezenvolvimentu, sira ezije serbisu maibé lakohi halo serbisu; hakarak serbisu de’it iha kantór.” Diretor ne’e hateten.

 Ribeiro mós husu ba Ministériu Komérsiu Indústria no Ambiente sai hanesan odamatan ba komérsiu; buka merkadu ba komérsiu no faan produtu sira-ne’ebé povu sira produs. Ministériu Agrikultura no Peska hanesan mota-ulun no MCIA hanesan mota-ain, katak produtu sira-ne’ebé agrikultor sira produs la bele hela de’it iha sira-nia fatin, maibé tenke sai husi sira-nia fatin para hetan retornu ka rendimentu, nune’e bele iha sirkulasaun ekonómika.

Ribeiro mós apresia tebtebes ezisténsia empreza People’s Trade, tanba bele ajuda fornesimentu kafé ba konsumidór sira iha rai liur no fasilita merkadu ba agrikultór sira iha Timor-Leste. Tanba ne’e, nia akresenta, ministériu rua relevante tenke buka kria koordenasaun serbisu ne’ebé di’ak para ajuda promove kualidade produsaun kafé no mós fornesimentu kafé ba konsumidór sira.  

Jestór Empreza People’s Trade, ITO Junko, esplika ezisténsia empreza ne’e atu fasilita merkadu ba agrikultór sira-ne’ebé halibur an iha kooperativa. Molok ne’e PARCIC serbisu hamutuk ho agrikultór sira harii ona kooperativa hanesan KOKAMAU no KOHAR. Oras ne’e iha ona kafé-nain hamutuk nain-527 mak sai membru ba kooperativa.

Liutan Junko hatete, empreza ne’e sai hanesan fatin prosesamentu kafé no fornesimentu ba konsumidór sira iha rai liur. Empreza ne’e rasik iha ona ekipamentu ba prosesamentu kafé ho tipu arabika no rebusa. Kapasidade makina ba produsaun husi empreza ne’e bele atinji tonelada ualu kada loron.

    “Empreza ne’e iha ona ekipamentu ne’ebé bele prosesa produtu ne’e to’o tonelada ualu  kada loron. Ami bele garantia katak ne’e sai fasilidade di’ak ba fornesimentu kafé ba konsumidór sira iha Japaun no mós rai seluk.” Junko hateten.

Partisipa iha inaguarasaun ne’e mak reprezentante sira husi MAP, PARCIC, Embaxador Japaun, emprezariu japoneze sira no mós autoridade lokál inklui komunidade sira rasik.