Kuandu Luta Ba Ukun Rasik An

“Lisaun Murak Ba Foinsa’e: Funu-Nain Sira Nian

Hahalok, Prátika no Determinasaun”

Ema barak lakohi aprende husi pasadu, sira husik lisaun sira-ne’e liu sein grava buat ruma. La sente ne’e importante ba ohin, no la sente ohin ne’e importante ba aban. Karik la intende didi’ak esperiénsia sira murak liu ne’e, no husik la importante iha moris. Maibé kada pasu iha ninia hahalok, prátika no determinasaun; nu’udar lisaun ne’ebé horik siénsia ida ba forma moris no vida sosiál iha sosiedade liuliu moris hanesan nasaun ida. 

Siénsia sira ne’ebé ohin loron ema aprende mak esperiénsia sira iha pasadu nian. Nu’udar hahalok no prátika husi modelu moris komunidade ruma nian ka organizasaun estruturál ida husi esperiénsia pasadu. Sira-ne’e nu’udar esperiénsia ne’ebé ikus mai sai teze no aplika ba moris ohin loron nian no mós ba futuru. Se ita hakarak haree hikas ba kotuk karik, ita mós iha esperiénsia ne’ebé bele formula sai teze furak ida ba harii nasaun doben. Karik ita haree hikas mehi ba ukun rasik an iha tempu rezisténsia nian no saida mak atinji ona husi mehi ne’e. Nu’udar ita bele haree karik, ne’e sai kbiit ida ne’ebé hulan ita ba interese dezeenvolvimentu nasionál.   

Rezisténsia hahu ho vizaun atu nasaun sai independente no povu moris di’ak. Ita-nia maun, inan –aman no tiun sira hatudu tiha ona sira-nia sakrifisiu ba libertasaun pátria (hakotu okupasaun no kolonializasaun). Sira la husu barak durante iha sira-nia tempu reziste nian. Sira partisipa de’it ho neon ksolok, orgullu no iha esperansa tanba konfia katak Ukun Rasik An mak dalan di’ak liu ba moris di’ak. 

Ohin loron timoroan tomak goza duni liberdade ida-ne’e, ne’ebé hetan ho kosar, raan, mate no ruin naklekar lemorai. To’o ohin loron sira-nia lian rasik la mosu iha ita-nia leet atu husu hodi hatete; hei, fó netik bukae ida atu ha’u haan ba loron aban! Sira só hateke no akompaña ita-nia dedikasaun no sakrifisiu ba hadi’ak nasaun no povu ida-ne’e. 

Dalabarak ita haluha an hodi husu barak liu fali sira-nia sakrifisiu ba Ukun Rasik An nian. Sira selu ba Ukun Rasik An ho sira-nia terus, hamrook, hamlaha, raan naksulin no mate. Sira nunka hatete luta ne’e to’o ona iha ne’e, ita mate mohu, maibé sira ho fiar an hakat nafatin ba oin, luta kontra ukun ema seluk nian, ne’ebé haneha no halo timoroan tomak sai atan. Sira barak la-matenek hanesan timoroan sira ohin loron; hatene hakerek no lee, uza telefone, uza laptop ka komputador, loke internet no hatene asesu ba buat oioin, maibé sira bele hafila rain ne’e sai Repúbica Democrática de Timor-Leste (RDTL) ne’ebé ohin ita hela ho orgullu no haksolok. 

 Timoroan foinsa’e presiza aprende husi sira-nia hahalok, prátika no determinasaun. Nune’e haree hikas esperiénsia sira iha funu laran karik ajuda ita atu hakat ba oin ho fiar. Funu hanesan luron ne’ebé fasilita viajen ba libertasaun. Funu husu luta ne’ebé nakonu ho terus, fakar raan no mate. No iha luta ne’e rasik horik hahalok, prátika no determinasaun ba Ukun Rasik An. Hahalok, prátika no determinasaun ba mehi ne’ebé horik iha ita-nia funu nain sira, maun-alin, inan-aman no beiala sira hamosu ona iha realidade. Sira-nia hahalok, prátika no determinasaun liberta rain husi okupasaun no kolonializasaun. Sira mós iha mehi furak ba timoroan sira; ema timoroan la sai atan tan, matenek no afirma sira-nia identidade nu’udar timoroan ho orgullu. 

Tan hasa’i timoroan sira husi atan, ki’ak no mukit, sira oferese sira-nia vida sein espera kondekorasaun ruma, nu’udar sai sira-nia tusan ba povu no nasaun. Maibé povu no nasaun ne’e deve duni sira no ohin loron sei guarda tusan ne’e iha komitmentu ba libertasaun povu husi ki’ak. Sira nunka husu nein dala ida tan ba buat ne’ebé sira oferese ho terus, raan no mate. Sira só iha esperansa no hakat hamutuk nafatin ba oin ho timoroan foinsa’e sira iha prosesu dezenvolvimentu.   

Foinsa’e tenke aprende duni lisaun husi funu-nain sira nian determinasaun ne’e. Espíritu ba libertasaun pátria ne’ebé eroi sira hatudu motiva no hakbiit duni ita ba dalan Ukun Rasik An. Nune’e, Lisaun sira liu ba ne’e kuda hela matadalan ba Ita. Atu Ita bele hakat ho fiar an no deside buat ne’ebé loos ba ita nian moris di’ak. Hahalok, prátika no determinasaun ne’ebé ita-nia funu-nain sira hatudu hakbiit ita atu hateke ba oin. Atu harii metin liu tan no hulan ho kbiit tomak ba moris di’ak ita-nia povu no nasaun ne’e. Ita tenke aprende husi sira-nia lala’ok, prátika no determinasaun hodi tau hamutuk ba Ukun Rasik An nian. Husi di’ak ka aat sai referénsia riku ida ba ita atu dezenvolve ita-nia rain.

Hatudu tiha ona ho sira-nia determinasaun, maske la’ós ema ne’ebé matenek tebes, sira bele hasa’i povu husi atan no ohin loron ita sente no goza duni liberdade. Ita loloos sente orgullu no tane sira a’as tebes, hahi sira nu’udar aman ba timoroan hotu-hotu. Sira sai duni aman ba nasaun. Tanba husi sira-nia hahalok, prátika no determinasaun mak ohin loron ita dada iis liberdade nian.  

Saida mak importante ba ita uainhira hakarak aprende husi sira-nia hahalok, prátika no determinasaun? Husi sira-nia moris pasadu haleno mai ita hakat ba oin ho fiar an no nakonu ho esperansa. Timoroan foinsa’e tenke aprende duni husi pasadu, sai matadalan ba ohin no esperiénsia  ohin nian tau hamutuk no tetu didi’ak hodi hateke ba futuru ne’ebé mai. Tanba pasadu horik lisaun murak ba ita liuliu kona-ba espíritu harii nasaun ne’e. Tanba ne’e, sira-nia hahalok, prátika no determinasaun sai lisaun ba ita atu harii ita-nia rain. Ne’e lisaun murak ba foinsa’e sira hodi hanoin, harii no hametin liutan nasaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste. 

Sira-nia kontribusaun ekstraordináriu tebtebes. Seraké ne’e la merese ba ita atu hahi no tane aas? Ne’e importante duni. Sira-nia memoria merese hetan fatin iha timoroan ida-idak ninia neon. Horik ho timoroan sira rohan la’ek. Husi sira-nia hahalok, prátika no  determinasaun, ita aprende oinsá fó duké husu. 

Tanba ne’e, timoroan tenke aprende no atu partisipa di’ak liutan iha prosesu harii no hametin ita-nia rain. Hei, timoroan foinsa’e sira husu took ba imi-nia an saida mak imi halo hodi hahi no tane aas sira! Husu took ba imi-nia an saida mak imi fó ona ba imi-nia rain! Dalabarak ita só husu ba ema seluk duké husu ba ita-nia an rasik. Ita la hatene fó no nune’e mós la hatene agradese. Hei, hadeer ona, seida’uk tarde atu aprende no ba ita atu hakat ba oin! Aprenda netik ba lisaun sira-ne’e, tau iha imi-nia neon, aprende oinsá fó no mós agradese. Aprende oinsá moris iha ó-nia rain rasik.

Hakerek-nain,

Rogerio Pires