Wednesday, July 22, 2015

Hisik Raan Ita Sei Bele



 “Ikus rai ne’e entrega ba imi, imi sei han malu, ema sei hamnasa.” PM Xanana tatoli iha Selebrasaun 12 Novembru 2014. 


 “Ha’u mai dala ida tan, nu’udar komandante ikus, dere imi-nia odamatan hodi husu ita-nia esforsu dala ida tan. Mai ita hamutuk hanesan uluk, kaer malu liman metin.”  Prezidente Repúblika Taur Matan Ruak bainhira vizita suku Malabe, Ermera(31/10).   


Lasaun.Atasabe.30.10.2014
PR. Taur Matan Ruak, Lasaun,30.10.2014
Iha tinan 1974, bainhira mosu revolta iha portugés sira-nia rain rasik koñesidu ho Revolução dos Cravos, fó biban ba timoroan sira atu Ukun Rasik An. Maibé portugés sira la-husik mai povu Timor nu’udar nasaun ida independente, maske sira oferese ona anin demokrasia mai iha rai Timor. Ho demokrasia ne’ebé mosu, timoroan organiza malu hodi horik iha partidu polítiku sira no mosu mós hanoin la hanesan entre timoroan, hodi ikus mai mosu funu entre timoroan. Maibé timoroan rasik maske hasoru susar konsege hanoin hetan hodi proklama tiha Ukun Rasik An iha loron 28 Novembru 1975. Maibé hanoin la-hanesan kontinua horik iha timoroan sira-nia kakutak. Hosi momentu ida ne’ebé timoroan hanoin la-hanesan no la simu malu fó biban ba ema estranjeiru tama mai iha ita-nia rain no horik kleur durante tinan 24. 


Se  ita hateke hikas tinan  hirak ba kotuk, ita hanoin hetan sakrifisiu boot ne’ebé timoroan sira halo, oferese sira-nia vida tomak biar isin borus ho kilat-musan, raan nakfakar habokon rai, no ruin naklekar lemo rai. Sira-nia laran metin nafatin ba mehi ne’ebé sira hahi no tane a’as tebes, la tauk ona atu haraik vida tomak hodi kontinua luta. Sakrifisiu sira-ne’e nu’udar knesan luta ida ne’ebé nakonu ho esperansa no konfiansa, ohin loron hafuan ona ho “Ukun Rasik An.” 



“Luta ne’e hasoru ona susar ne’ebé lori sakrifisiu barak, terus no mate. Iha área okupadu sira forsa Indonezia nian kontinua halo masakre hasoru povu ne’ebé la iha kbiit atu defende an. Ita-nia feton sira hetan violasaun seksuál no fíziku hosi grupu tropa sira  Indonezia nian. Labarik sira  barak  iha área sira hanesan Dili, Manatutu no Baukau, ne’ebé nu’udar fini ba futuru nasaun ne’e nian, mohu daudauk ona.” Eis Primeiru Ministru Nicolau Lobato, mensajen ba Ramos Horta iha Nova Iorque, 3 Marsu 1976, liuhosi Rádiu Australia, eskritura publika hosi Casa Comum.


Hafoin hetan Ukun Rasik An, ita mós hasoru no sente iha ita-nia biban “krizi 2006” ne’ebé hafahe ita nu’udar timoroan. Hosi hahalok la kaer-malu liman metin, halo timoroan barak raan nakfakar hikas, no fó biban dala ida tan ba malae (estranjeiru) sira horik iha ita-nia rain. Iha ita-nia rain, sira mós aproveita ita-nia frakeza hodi hateke ho matan naklosu ba rikusoin ne’ebé namkari iha rai Timor. Nu’udar bainaka, sira provoka ita-nia hanoin hodi ataka malu ho hanoin oioin iha ita-nia uma laran rasik. Oan hatudu liman ba aman no aman hatudu liman ba oan. Bainhira hahalok ne’e kontinua iha no halo aman no oan han malu, sira hateke ho hamnasa tanba drama ne’ebé sira halo fó biban sira.  


Bainhira uma-laran la hakmatek, susar ba aman atu hanoin haknaar an hodi buka no hadia rendimentu uma-laran. Ikus fali, oan sira la iha ona hahaan, hatais, no horik-fatin. Buat hotu ne’ebé nu’udar mehi oan sira nian iha futuru hetook sai nakukun liu tan. Seraké ita hakarak situasaun ne’e kona nafatin timoroan? Hadeer ona ba! Rai Timor ne’e lulik tebes, lulik hanesan ai-kulit no hanesan uma lulik. Se ita lakohi respeita ita-nia uma lulik ita rasik sei mohu. Ita-nia lulik sei hamohu no halakon ita hotu, basá la-iha ona respeitu no responsabilidade atu hakuak no kumu metin ita-nia uma lulik.

Hanoin netik sira ne’ebé ita-nia liman la to’o, maibé sei horik iha ita-nia leet. Hamahan sira ho ita-nia bensaun atu loron ida sira mós bele. La’ós bele ba sira-nia an de’it, maibé liu-liu hadomi, respeita no responsabiliza nafatin buat ne’ebé hosik hela ba sira.


Hanoin mós ba ambiente ne’ebé ita eziste, sei nakonu de’it ho uma-duut, tali no fiku sira ne’ebé monu daudauk. Uma sira ne’ebé liña iha dalan nakonu ho espresaun mukit nian. Lurón ne’ebé lori ita hatutuk ba  knu’a sira hanesan laloran tasi be si’ak tebes, hanesan asu si’ak ba bainaka ne’ebé vizita familia ruma. Fatin ne’ebé ita to’o balun sei hela nakukun. Labarik sira hamriik hanesan la iha serteza, lakon esperansa ka la iha mehi ba futuru ruma. Aprende hakerek mesak makerek, tuur iha rai rahun mesak mau-rahun. Sira mak futuru maibé la sente nu’udar futuru; ó maka jerasaun foun, ó maka halo foun.  Tansá ó la prepara an?


Liutan ne’e, se ita hakbesik ba knu’a fuik sira nakonu de’it ho moris terus, nein iha serteza ba futuru ida nabilan. Só ita bele haree de’it moris ne’ebé loron ba loron, semana ba semana, fulan ba fulan, no tinan ba tinan kontinua ho situasaun hanesan nafatin. La iha fitar lakon hosi moris ida ne’e. Fitar terus nian susar atu lakon, biar moris ne’e toos karik ba, ne’on ne’e fatuk karik ba, keta baruk hateke netik ba kotuk, uza hodi aprende esperiénsia sira ne’ebé liu tiha ne’e. Tanba pasadu horik lisaun oioin ne’ebé fó hanoin natoon ba ita atu diside, fó ba ita tau iha neon hodi hakat ho komitmentu ba dezenvolvimentu ita-nia rain.


Mai hamutuk hakat ba dalan ida de’it, ho matenek oioin hamutuk iha hahalok no hanoin ba hadi’ak ita-nia rain. Hamutuk iha asaun kriativa ida, asaun ne’ebé nakonu ho matenek oioin, ne’ebé bele halo timoroan partisipa ho vontade tomak, hanoin luan no hateke borus mehi ne’ebé kalohan falun metin. Hamutuk iha hakat no dalan ida de’it, hanoin loron aban maske la’ós ona ita nian, hosik hela ba sira-ne’ebé hakat tuir mai. Jerasaun ne’ebé sei orgullu, goza ho haksolok ita-nia sakrifisiu ne’ebé halo ba sira, no iha sira-nia neon horik ita-nia memoria rohan laek.


Ita-nia uma lulik ejize nafatin ita-nia sakrifisiu, atu oferese dala ida tan, hatuur no hametin liu tan ho riin besi-asu. Atu ita hotu horik iha laran ho hakmatek no sira ne’ebé sei hela iha ne’e mós sei haksolok. Ho neon badinas no neon badaen ba, harii metin liu tan hahu hosi okos to’o leten, hahu hosi huun to’o tutun no hosi abut to’o dikin. Hosik hali-huun nia abut namkari kaer metin rai ida-ne’e hodi haraik bee ne’ebé sulin rohan laek. Atu sira ne’ebé horik iha nia sei la hamro’ok tan. Hosik loromatan tara an iha lorosa’e haroman nafatin rai Timor, no bainhira nia dolar tuun neneik mout ba tasi okos buka tuir ba. Atu sira-ne’ebé horik bele naroman nafatin.



Hamutuk no hahu daudauk Biblia Moris Di’ak (Planu Estrátejiku Dezenvolvimentu Nasionál) nian iha moris loro-loron, nu’udar mehi ita hotu nian sai nasaun no povu ida-ne’ebé prosperu no forte.  Atu hetan moris di’ak, Biblia ne’e sibliña ona buat ha’at folin a’as liu, nu’udar instrumentu atu uza;  vontade polítika, potensia ekonomika, integrasaun nasionál no dinamika sosiál. Maibé ida-ne’e kontinua ejize sakrifisiu hanesan uluk ita buka Ukun Rasik An. Espíritu auto-determinasaun tenke kontinua horik iha timoroan sira hodi hulan ho komitmentu knaar ba moris di’ak nian. Tanba moris di’ak la’ós mai hanesan milagre hodi ita tuur hateke, no hein ho laran metin. Maibé moris di’ak só bele hetan bainhira hisik kosar naksulin habokon isin, fiar an no laran metin ba buat ne’ebé ita halo. Moris di’ak ejize luta foun ida tan, sakrifisiu ne’ebé presiza vontade, esforsu no matenek.



Ita-nia knaar la’ós  ho sakrifisiu hetan de’it “Ukun Rasik An” maibé mós atu priense Ukun Rasik An. Ukun Ita-nia An atu aprende no hanorin ita-nia an atu halo. Hamutuk diskute ho matenek no hanoin ne’ebé luan. Ho badinas no neon badaen harii ita-nia rain maka nu’udar onra no omenajen ba ita-nia maluk sira ne’ebé mate ba ita-nia rain.



Iha oin ita sei iha dezafiu barak no atu hatan dezafiu hirak ne’e presiza ema matenek ne’ebé badinas, neon badaen no haraik an, atu lori tutan estafeta ukun nian hosi jerasaun tuan ba jerasaun foun. “Mensajen Prezidente Repúblika ba foinsa’e sira iha loron 12 Novembru 2014, publikasaun Jornál Tempu Semanál.



“Se uluk hisik raan ita sei bele, ohin loron hisik de’it kosar ita la bele! Dala ida tan ha’u mai dere imi-nia odamatan!,” Prezidente Repúblika Taur Matan Ruak tatoli iha nia vizita ba suku Goulolo, Kailaku, Bobonaru(28/11).





Eskritór
Rogério Pires


Dili, 20 Novembru 2014

No comments:

Post a Comment