“Ikus rai ne’e entrega ba imi, imi sei han malu, ema sei hamnasa.” PM
Xanana tatoli iha Selebrasaun 12 Novembru 2014.
“Ha’u mai dala ida tan, nu’udar komandante
ikus, dere imi-nia odamatan hodi husu ita-nia esforsu dala ida tan. Mai ita
hamutuk hanesan uluk, kaer malu liman metin.” Prezidente Repúblika Taur Matan Ruak bainhira
vizita suku Malabe, Ermera(31/10).
PR. Taur Matan Ruak, Lasaun,30.10.2014 |
Iha
tinan 1974, bainhira mosu revolta iha portugés sira-nia rain rasik koñesidu ho
Revolução dos Cravos, fó biban ba timoroan sira atu Ukun Rasik An. Maibé
portugés sira la-husik
mai povu Timor nu’udar nasaun ida independente, maske sira oferese ona anin
demokrasia mai iha rai Timor. Ho demokrasia ne’ebé mosu, timoroan organiza malu
hodi horik iha partidu polítiku sira no mosu mós hanoin la hanesan entre
timoroan, hodi ikus mai mosu funu entre timoroan. Maibé timoroan rasik maske
hasoru susar konsege hanoin hetan hodi proklama tiha Ukun Rasik An iha loron 28
Novembru 1975. Maibé hanoin la-hanesan kontinua horik iha timoroan sira-nia
kakutak. Hosi momentu ida ne’ebé timoroan hanoin la-hanesan no la simu malu fó
biban ba ema estranjeiru tama mai iha ita-nia rain no horik kleur durante tinan
24.
Se ita hateke hikas tinan hirak ba kotuk, ita hanoin hetan sakrifisiu
boot ne’ebé timoroan sira halo, oferese sira-nia vida tomak biar isin borus ho
kilat-musan, raan nakfakar habokon rai, no ruin naklekar lemo rai. Sira-nia
laran metin nafatin ba mehi ne’ebé sira hahi no tane a’as tebes, la tauk ona
atu haraik vida tomak hodi kontinua luta. Sakrifisiu sira-ne’e nu’udar knesan
luta ida ne’ebé nakonu ho esperansa no konfiansa, ohin loron hafuan ona ho
“Ukun Rasik An.”
“Luta ne’e hasoru ona susar ne’ebé
lori sakrifisiu barak, terus no mate. Iha área okupadu sira forsa Indonezia nian
kontinua halo masakre hasoru povu ne’ebé la iha kbiit atu defende an. Ita-nia
feton sira hetan violasaun seksuál no fíziku hosi grupu tropa sira Indonezia nian. Labarik sira barak
iha área sira hanesan Dili, Manatutu no Baukau, ne’ebé nu’udar fini ba
futuru nasaun ne’e nian, mohu daudauk ona.” Eis Primeiru Ministru Nicolau
Lobato, mensajen ba Ramos Horta iha Nova Iorque, 3 Marsu 1976, liuhosi Rádiu
Australia, eskritura publika hosi Casa Comum.
Hafoin
hetan Ukun Rasik An, ita mós hasoru no sente iha ita-nia biban “krizi 2006”
ne’ebé hafahe ita nu’udar timoroan. Hosi hahalok la kaer-malu liman metin, halo
timoroan barak raan nakfakar hikas, no fó biban dala ida tan ba malae
(estranjeiru) sira horik iha ita-nia rain. Iha ita-nia rain, sira mós aproveita
ita-nia frakeza hodi hateke ho matan naklosu ba rikusoin ne’ebé namkari iha rai
Timor. Nu’udar bainaka, sira provoka ita-nia hanoin hodi ataka malu ho hanoin
oioin iha ita-nia uma laran rasik. Oan hatudu liman ba aman no aman hatudu
liman ba oan. Bainhira hahalok ne’e kontinua iha no halo aman no oan han malu,
sira hateke ho hamnasa tanba drama ne’ebé sira halo fó biban sira.
Bainhira
uma-laran la hakmatek, susar ba aman atu hanoin haknaar an hodi buka no hadia
rendimentu uma-laran. Ikus fali, oan sira la iha ona hahaan, hatais, no horik-fatin. Buat
hotu ne’ebé nu’udar mehi oan sira nian iha futuru hetook sai
nakukun liu tan. Seraké ita
hakarak situasaun ne’e kona nafatin timoroan? Hadeer
ona ba! Rai Timor ne’e lulik tebes, lulik hanesan ai-kulit no hanesan uma
lulik. Se ita lakohi respeita ita-nia uma lulik ita rasik sei mohu. Ita-nia
lulik sei hamohu no halakon ita hotu, basá la-iha ona respeitu no
responsabilidade atu hakuak no kumu metin ita-nia uma lulik.
Hanoin
netik sira ne’ebé ita-nia liman la to’o, maibé sei horik iha ita-nia leet.
Hamahan sira ho ita-nia bensaun atu loron ida sira mós bele. La’ós bele ba sira-nia
an de’it, maibé liu-liu hadomi, respeita no responsabiliza nafatin buat ne’ebé hosik
hela ba sira.
Hanoin mós ba ambiente ne’ebé ita
eziste, sei nakonu de’it ho uma-duut, tali no fiku sira ne’ebé monu daudauk.
Uma sira ne’ebé liña iha dalan nakonu ho espresaun mukit nian. Lurón ne’ebé
lori ita hatutuk ba knu’a sira hanesan
laloran tasi be si’ak tebes, hanesan asu si’ak ba bainaka ne’ebé vizita familia
ruma. Fatin ne’ebé ita to’o balun sei hela nakukun. Labarik sira hamriik
hanesan la iha serteza, lakon esperansa ka la iha mehi ba futuru ruma. Aprende
hakerek mesak makerek, tuur iha rai rahun mesak mau-rahun. Sira mak futuru
maibé la sente nu’udar futuru; ó maka jerasaun foun, ó maka halo foun. Tansá ó la prepara an?
Liutan ne’e, se ita hakbesik ba knu’a
fuik sira nakonu de’it ho moris terus, nein iha serteza ba futuru ida nabilan.
Só ita bele haree de’it moris ne’ebé loron ba loron, semana ba semana, fulan ba
fulan, no tinan ba tinan kontinua ho situasaun hanesan nafatin. La iha fitar
lakon hosi moris ida ne’e. Fitar terus nian susar atu lakon, biar moris ne’e
toos karik ba, ne’on ne’e fatuk karik ba, keta
baruk hateke netik ba kotuk, uza hodi aprende esperiénsia sira ne’ebé liu tiha
ne’e. Tanba pasadu horik lisaun oioin ne’ebé fó hanoin natoon ba ita atu diside,
fó ba ita tau iha neon hodi hakat ho komitmentu ba dezenvolvimentu ita-nia
rain.
Mai
hamutuk hakat ba dalan ida de’it, ho matenek oioin hamutuk iha hahalok no
hanoin ba hadi’ak ita-nia rain. Hamutuk iha asaun kriativa ida, asaun ne’ebé
nakonu ho matenek oioin, ne’ebé bele halo timoroan partisipa ho vontade tomak,
hanoin luan no hateke borus mehi ne’ebé kalohan falun metin. Hamutuk iha hakat
no dalan ida de’it, hanoin loron aban maske la’ós ona ita nian, hosik hela ba
sira-ne’ebé hakat tuir mai. Jerasaun ne’ebé sei orgullu, goza ho haksolok
ita-nia sakrifisiu ne’ebé halo ba sira, no iha sira-nia neon horik ita-nia
memoria rohan laek.
Ita-nia
uma lulik ejize nafatin ita-nia sakrifisiu, atu oferese dala ida tan, hatuur no
hametin liu tan ho riin besi-asu. Atu ita hotu horik iha laran ho hakmatek no
sira ne’ebé sei hela iha ne’e mós sei haksolok. Ho neon badinas no neon badaen
ba, harii metin liu tan hahu hosi okos to’o leten, hahu hosi huun to’o tutun no
hosi abut to’o dikin. Hosik hali-huun nia abut namkari kaer metin rai ida-ne’e
hodi haraik bee ne’ebé sulin rohan laek. Atu sira ne’ebé horik iha nia sei la
hamro’ok tan. Hosik loromatan tara an iha lorosa’e haroman nafatin rai Timor,
no bainhira nia dolar tuun neneik mout ba tasi okos buka tuir ba. Atu
sira-ne’ebé horik bele naroman nafatin.
Hamutuk
no hahu daudauk Biblia Moris Di’ak (Planu Estrátejiku Dezenvolvimentu Nasionál)
nian iha moris loro-loron, nu’udar mehi ita hotu nian sai nasaun no povu
ida-ne’ebé prosperu no forte. Atu hetan
moris di’ak, Biblia ne’e sibliña ona buat ha’at folin a’as liu, nu’udar
instrumentu atu uza; vontade polítika, potensia ekonomika,
integrasaun nasionál no dinamika sosiál. Maibé ida-ne’e kontinua ejize
sakrifisiu hanesan uluk ita buka Ukun Rasik An. Espíritu auto-determinasaun
tenke kontinua horik iha timoroan sira hodi hulan ho komitmentu knaar ba moris
di’ak nian. Tanba moris di’ak la’ós mai hanesan milagre hodi ita tuur hateke,
no hein ho laran metin. Maibé moris di’ak só bele hetan bainhira hisik kosar
naksulin habokon isin, fiar an no laran metin ba buat ne’ebé ita halo. Moris
di’ak ejize luta foun ida tan, sakrifisiu ne’ebé presiza vontade, esforsu no
matenek.
Ita-nia
knaar la’ós ho sakrifisiu hetan de’it “Ukun
Rasik An” maibé mós atu priense Ukun Rasik An. Ukun Ita-nia An atu aprende no
hanorin ita-nia an atu halo. Hamutuk diskute ho matenek no hanoin ne’ebé luan. Ho
badinas no neon badaen harii ita-nia rain maka nu’udar onra no omenajen ba
ita-nia maluk sira ne’ebé mate ba ita-nia rain.
“Iha oin ita sei iha dezafiu barak no atu
hatan dezafiu hirak ne’e presiza ema matenek ne’ebé badinas, neon badaen no
haraik an, atu lori tutan estafeta ukun nian hosi jerasaun tuan ba jerasaun
foun. “Mensajen Prezidente Repúblika ba foinsa’e sira iha loron 12 Novembru
2014, publikasaun Jornál Tempu Semanál.
“Se uluk hisik raan ita sei bele,
ohin loron hisik de’it kosar ita la bele! Dala ida tan ha’u mai dere imi-nia
odamatan!,” Prezidente Repúblika Taur Matan Ruak tatoli iha nia vizita ba suku
Goulolo, Kailaku, Bobonaru(28/11).
Eskritór
Rogério Pires
Dili,
20 Novembru 2014
No comments:
Post a Comment