Friday, September 25, 2015

MCIA Lansa Produtu Masin ba Merkadu Nasionál



Ministério do Comérçio Indústria e Ambiente (MCIA) segunda foin lalais (21/09) lansa produtu masin no inagura fatin prosesamentu masin iha Ulmera, Munisipiu Likisa. 

Iha serimonia refere, ministru sesante atuál Ministru Edukasaun no Ministru Koordenador asuntu Sosiál António da Conceção husu povu Timor-Leste kontribui promosaun produtu masin, nune’e bele redus importasaun masin iha Timor-Leste. 

“Kompañia tenke faan ho presu ne’ebé bele kompete iha merkadu, para povu Timor-Leste bele iha kbiit sosa no mós bele lalais ajuda hamenus kuantidade importasaun masin.” Hateten António iha ninia diskursu. 

Thursday, September 24, 2015

MCIA Asegura Rezerva Aihaan Ba Krize Alimentár


Mudansa klimátika globál fó efeitu ba ema tomak iha mundu. Ohin loron sosiedade iha mundu tomak preokupa ho asuntu ne’e. Institusaun oioin hahu halo serbisu sira oinsá bele asegura efeitu husi mudansa klimátika ne’e. Mudansa ne’e bele fó efeitu ba bailoro-naruk no hamlaha tempu naruk.  
 
Vise-Ministru Komérsiu Indústria no Ambiente Nino Pereira iha enkontru ho diretor rejionál World Food Program David Kaatwad, foka preparativa Timor-Leste nian hasoru fenomena naturál El-Nino iha futuru. Durante enkontru vise-ministru no diretor rejionál WFP mós diskute kona-ba kooperasaun serbisu hodi asegura nesesidade lojistika no mós jestaun armanezamentu.

Wednesday, September 16, 2015

VMCIA Triste Haree Merkadu Abandonadu



Merkadu hanesan fasilidade ne’ebé Estadu harii hodi tulun aktividade komérsiu. Komunidade iha Munispiu Kovalima ladun intende ho sériu kona-ba importánsia merkadu nu’udar fasilidade Estadu ba interese dezenvolvimentu ekonómiku. Hahalok ne’e hatudu liuhosi mal-uzu Merkadu Mota-masin, Salele, ne’ebé Governu foin halo reabilitasaun no refunsiona iha tinan 2014, hafoin abandona husi komunidade sira iha tinan hirak ba kotuk.

Merkadu Mota-masin harii husi IV Governu Konstitusionál liuhosi Ministériu Turizmu, Komérsiu no Indústria iha tinan 2009. Hafoin ne’e, iha V Governu Konstitusionál liuhosi Ministériu Komérsiu, Indústria no Ambiente reabilita merkadu ne’e, no funsiona hikas liuhosi feira 30 Augustu - Setembru tinan 2014.  

Vice-Ministro do Comérçio, Indústria e Ambiente (VMCIA) Filipus Nino Pereira triste uainhira haree direta kondisaun merkadu ne’ebé abandona husi komunidade. Observasaun ne’e vise-ministru halo hafoin vizita grupu kooperativa no indústria ki’ik sira iha Postu Tilomar, Munisipiu Kovalima.

VMCIA: Sidadaun Tomak Iha Direitu ba Moris Di’ak



Asuntu moris di’ak hanesan asuntu ne’ebé ligadu tebtebes ba aktividade ekonomia. Governu, ne’ebé nu’udar orgaun ekzekutiva, halo esforsu oioin no halo ona aproximasaun hodi kontinua enkoraja sidadaun tomak iha prosesu ba moris di’ak. Tanba Estadu Timor-Leste iha dever ba fornese oportunidade moris di’ak ba sidadaun tomak.

Vice-Minstro do Comérçio, Indústria e Ambiente (VMCIA) Filipus Nino Pereira afirma, ekonomia sai hanesan seitór importante iha dezenvolvimentu nasionál. Tanba asuntu ekonomia ligadu ho moris sidadaun tomak nian, no ne’e sai hanesan direitu sidadaun nian.

“Iha dezenvolvimentu, ekonomia mak tenke komanda, se ita hakarak kona-ba moris di’ak. Ita la’ós hasoru problema fíziku ka mentál (defisiénsia) maibé tanba ita la iha kapasidade em termos de economia. Entaun Governu mós buka solusaun oinsá hakbiit ninia sidadaun sira liuhosi organizasaun – grupu ki’ik sira-ne’ebé mak komunidade sira organiza malu hodi halo aktividade ekonomia. Tanba sidadaun tomak ida direitu ba moris di’ak.”  Vise-ministru ne’e hateten uainhira vizita defisiente sira iha sekretariadu Asosiasaun Defisiénsia Timor-Leste, Mascarenhas, Dili (16/09).

Tuesday, September 15, 2015

Rekursu Umanu Xave Ba Dezenvolvimentu



Rekursu umanu sai hanesan xave importante ba dezenvolvimentu nasionál. Iha dezenvolvimentu ekonómiku, rekursu umanu hanesan faktor ne’ebé determina susesu dezenvolvimentu nasionál liuhosi ema nian kuantidade no kualidade. Populasaun barak sai hanesan merkadu potensiál ba komersializasaun produtu, entaun populasaun ne’ebé horik ho kualidade mós determina produktividade ne’ebé iha. 
Uanhira vizita estudante sira iha Eskola Téknika Profesionál, Akar-Laran, Munisipiu Kovalima, Vise-Ministru MCIA Filipus Nino Pereira afirma, iha Timor-Leste, kualidade edukasaun sai hanesan preokupasaun ida-ne’ebé Estadu kontinua buka solusaun. Tanba iha institusaun edukativa barak mak seida’uk prova kualidade edukasaun tuir nesesidade merkadu traballu nian. Nune’e mós eskola téknika profesionál ne’ebé bele sura de’it ho liman fuan, sai hanesan bareira ba dezenvolvimentu nasionál.

Insentiva Aktividade Indústria Ki’ik



Indústria kazerna (home industry) kategoria hanesan aktividade indústria ki’ik ne’ebé bele kontribui ba dezenvolvimentu ekonómiku nasaun nian. Aktividade indústria ne’e presiza tulun duni husi Governu hodi insentiva produsaun ne’ebé di’ak liutan. Tanba aktividade ne’e mós bele emprega komunidade balun no influénsia partisipasaun di’ak liu iha prosesu dezenvolvimentu.


 Povu Timor-Leste hanesan mós komunidade ne’ebé kriativu, barak mak  iha inisiativa organiza an halo aktividade sira-ne’ebé bele hamosu rendimentu. Vise-ministru MCIA Nino Pereira haree direita kondisaun ne’e uanhira halo vizita ba Munisipiu Kovalima. Maioria aktividade indústria ki’ik ne’ebé vise-ministru vizita mak karpintária, dulas aifarina no homan. 


Tuir vise-ministru, indústria ki’ik sira-ne’e presiza duni tulun husi Governu, tanba maioria aktividade sira-ne’e la iha fundu ne’ebé bele garantia ninia sustentabilidade. Hanesan nasaun, Estadu iha dever atu promove komunidade nian partisipasaun iha prosesu dezenvolvimentu. 

Monday, September 7, 2015

Kuandu Luta Ba Ukun Rasik An



“Lisaun Murak Ba Foinsa’e: Funu-Nain Sira Nian
Hahalok, Prátika no Determinasaun”

Ema barak lakohi aprende husi pasadu, sira husik lisaun sira-ne’e liu sein grava buat ruma. La sente ne’e importante ba ohin, no la sente ohin ne’e importante ba aban. Karik la intende didi’ak esperiénsia sira murak liu ne’e, no husik la importante iha moris. Maibé kada pasu iha ninia hahalok, prátika no determinasaun; nu’udar lisaun ne’ebé horik siénsia ida ba forma moris no vida sosiál iha sosiedade liuliu moris hanesan nasaun ida. 

Siénsia sira ne’ebé ohin loron ema aprende mak esperiénsia sira iha pasadu nian. Nu’udar hahalok no prátika husi modelu moris komunidade ruma nian ka organizasaun estruturál ida husi esperiénsia pasadu. Sira-ne’e nu’udar esperiénsia ne’ebé ikus mai sai teze no aplika ba moris ohin loron nian no mós ba futuru. Se ita hakarak haree hikas ba kotuk karik, ita mós iha esperiénsia ne’ebé bele formula sai teze furak ida ba harii nasaun doben. Karik ita haree hikas mehi ba ukun rasik an iha tempu rezisténsia nian no saida mak atinji ona husi mehi ne’e. Nu’udar ita bele haree karik, ne’e sai kbiit ida ne’ebé hulan ita ba interese dezeenvolvimentu nasionál.   

MCIA Prende Sasan Liu Prazu



Hahu fulan Maiu to’o Augustu tinan ne’e, Ministério do Comérçio, Indústria e Ambiente liuhosi Gabinete Inspecção Alimentár e Economia ( IAE)  halo inspeksaun ba sasan bebida no mós alimentár iha loja sira iha Ermera, Dili no Likisa.


Iha inspeksaun ne’e, ekipa husi IAE rekolla kuaze bebida no sasan alimentar liu ona prazu ne’ebé kontinua fa’an iha loja sira iha Munisipiu hirak ne’e. Rekolla sasan liu prazu no aplika sansaun ba kompañia sira ne’ebé fa’an sasan liu prazu bazeia ba dekretu lei. Nú 23/2009.

“Sira ne’ebé iha kapasidade finanseiru ami aplika multa no sira ne’ebé fa’an sasan uituan ne’e aplika de’it sansaun.” Vise-Ministru MCIA Nino Pereira afirma uainhira akompaña deztrusaun sasan sira liu prazu ne’ebé IAE lori ba soe iha lixeiru Tibar foin lalais (03/09).

Kafé Hanesan Produtu Komersiál Númeru Ida



Haree husi esplorasaun kafé sai hanesan sasukat komersiál ba produtu primadona ne’e iha Timor-Leste. Ohin loron empreza sira internasionál interese tebtebes ba komersializasaun produtu ida-ne’e tanba folin boot iha merkadu internasionál no liuliu kafé Timor iha kualidade di’ak tebtebes kompara ho kafé husi nasaun seluk.

Vise-Ministru MCIA Nino Pereira afirma mós iha diskursu ba inaugurasaun empreza People’s Trade (Bebonuk, 26 Setembru 2013), hateten, ohin loron kafé sai ona produtu ne’ebé mais kompetetivu no liuliu sai ona produtu komérsiál iha mundu. Tanba konsumidor kafé la’ós de’it iha nasaun Timor-Leste maibé mós inklui iha nasaun seluk iha mundu.

“Ha’u apresia tebtebes empreza People’s Trade, ne’ebé sai hanesan fatin prosesamentu kafé, no paseiru JICA ba ita-nia kooperasaun. Ita-nia servisu kooperasaun tenke kontinua la’o ba oin. Ho tulun husi Povu Japaun, ba estabelesimentu fatin prosesamentu kafé ida-ne’e, liuliu PARCIC, loke dalan liutan ba merkadu produtu kafé nian iha mundu. MCIA haree kafé sai hanesan produtu númeru ida ba eksportasaun, tanba iha folin di’ak iha rai liur.” Hateten Vise-Ministru momentu ne’e.