Hakerek Kriativu: Halimar Liafuan Ho Hakerek

Hakerek kriativu la sees husi arte espresa liafuan, uza hanoin, imajinasaun no ejize knaar wain. Biar nune’e susar, Ita sente haksolok ho knaar ne’e! Hakerek kriativu fornese liberdade uza ita-nia hanoin ho kbiit tomak hodi forma eskritura ida. Ita bele hakerek buat saida de’it ne’ebé mosu iha ita-nia hanoin, la iha regulamentu no limitasaun.  

Ita bele halimar liafuan hodi forma eventu ida furak no interesante ba leitór ka audiénsia sira liu-liu kona-ba lala’ok no karakter istória nian. Hamosu hamnasa no bele mós envolve drama, husik Ita-nia hanoin kobre mundu tomak no hakerek buat hotu ne’ebé mosu iha hanoin maka haktemi hakerek kriativu.

Hakerek kriativu ne’e prosesu hakerek ida nakonu ho hamosu hanoin foun. Haksolok hakerek no iha vontade livre atu tau hanoin ba hakerek. Ema ne’ebé iha abilidade hakerek kriativu baibain gosta no kaan le’e livru, konsidera no akapta horikleun (ambiente) sai ideia ka tópiku hakerek nian. La’ós ne’e de’it,  uza mós imajinasaun nu’udar instrumentu ba hakerek. Hakerek kriativu rekere imajinabilidade (abilidade atu imajina) durante prosesu tomak no bele lori ita-nia hanoin klean hanesan tasi be klean ba.

Hakerek-nain ne’ebé kaan publika nia hanoin iha jornál tenke hatene karakter hakerek no nia forma ne’ebé artikula tuir kritéria iha jornál sira-ne’e. Tanba jornál sira iha nia karakter hakerek no forma ne’ebé oin seluk ba malu. Enjerál, jornál ka revista sempre fó espasu (koluna) ba públiku atu tau hakerek opiniaun, artigu (artikel) ka hakerek badak ruma ne’ebé nu’udar ema nia opiniaun ka péritu sira nian refleta ba tópiku ruma.

Eskritura kriativa ne’ebé nia forma hanesan artigu (artikel), opiniaun, ka koluna baibain refleta ba tema aktuál ne’ebé akontese namanas, biar nia forma hanesan polítika, ekonomia, sosiál, edukasaun, no sira seluk ka bele refleta loron ne’ebé eventu akontese. Banati hanesan loron 7 Dezembru, maka hakerek ne’e refleta ba loron as’uain sira nian no eroizmu nian. Entaun, hakerek ne’e normalmente artikula tema aktuál no abilidade hakerek eskritadór nian.

Mosu mós hanoin katak iha jornál ka revista balun maka la tau interese ba konteúdu hakerek (artikel no opiniaun) ne’ebé publika, maibé haree ba sé mak hakerek-nain ne’e. Entaun, preokupa liu hakerek-nain nia figura; politiku, primeiru-ministru, Prezidente, ka péritu ruma maka nia hakerek sei bele mosu lalais iha jornál ka revista. Ne’e jornál balun de’it maka tau nia interese ba figura, biar ba mosu barak nune’e, barak mós maka ignora figura hodi tau interese ba forma no karakter eventu ruma. Nune’e, la bele sente laran-rua ba ita-nia hakerek, katak eskritura furak ida produs tiha ne’e atu tau iha jornál simu ka la’e! 

Iha mundu hakerek – nein hakerek kriativu ka la-kriativu, nunka sees husi konseitu hakerek ne’ebé baibain jornalista sira uza. Hakerek kriativu baibain hahu ho konseitu 5W no 1H. Konseitu ne’e hakerek-nain kriativu bele ho fasil hakerek.

1.      What – tópiku saida maka sei hakerek. Ezemplu, atu hakerek kona-ba Direitu traballadór, entaun pergunta sei mosu saida maka traballadór nia direitu.

2.      Who – pergunta ne’e uza hodi kestiona se maka sai sujeitu iha hakerek, nu’udar substánsia konkreta ne’ebé mak iha asaun. Ita sei nunka husik le’et autór eventu ruma husi hakerek. Liu-liu iha eskritura ho forma fiktivu, tanba dezkrisaun autór ka objeitu sei afeita eskritura nia sabor.

3.      When – uza hodi verifika momentu husi eventu ruma ne’ebé tau ona nu’udar ita-nia tópiku. Liafuan when liu-liu hodi refleta ba eskritura istória nian no seluk tan.

4.      Where – ida ne’e baibain hodi identifika fatin akontesimentu ka eventu ruma. Frekuentimente, hakerek kriativu ladun uza liafuan ne’e maibé iha tipu hakerek sira seluk uza kestaun ne’e. Hanesan hakerek fabula (cerita dongen) ka istória reál (nonfictive story).   

5.      Why – pergunta ne’e uza hodi refleta razaun ka esplora kauza eventu ruma nian. Ida ne’e uza hodi verifika de’it kazu no refleta ba eskritura nia razaun liu-liu razaun husi sujeitu ka autór nia asaun ba buat ruma iha eventu ida.    

6.      How – hakerek kriativu ho uza pergunta ‘oinsá’ nu’udar parte konflitu husi eskritura. Hakerek-nain uza pergunta ne’e hodi hato’o lala’ok husi eventu ruma ka oinsá eventu ne’e organiza.

Rekursu Ideia Hakerek Kriativu

Rekursu ideia ba hakerek kriativa loloos la susar hetan, só de’it presiza analizabilidade (kbiit atu analiza situasaun sira) ba aspeitu oioin. Iha era globalizada ne’e, la iha ona bareira ba ema atu perkore mundu ho hanoin no mundu nia vizaun ohin loron fasil liu. Mudansa téknolojia ohin loron fasilita ema perkore mundu iha fatin de’it, sein halo viajen naruk hodi ba to’o fatin sira hodi hakarak hatene nia situasaun. Hakmatek de’it iha fatin hodi halimar dauda’uk ekipamentu dijitál sira halo ona Ita dezkobre mundu.   

Loos duni, atividade hakerek dalaruma susar tebes. Susar tanba obriga Ita-nia kakutak atu fornese ideia ne’ebé furak nu’udar informasaun ida. Ida ne’e katak Ita tenke bele kria komunikasaun interna ho di’ak nune’e bele fasilita atividade hakerek to’o nahas. Maibé, ema balun preokupa oinsá bele hetan ideia ba atividade hakerek.

Oinsá hetan ideia? Ita bele halo observasaun ka peskiza sira hodi hetan ideia namkait sira ba tópiku ne’ebé Ita kaan atu hakerek. Bele husu belun ruma ne’ebé iha hanoin di’ak kona-ba asuntu ne’e, ka bele konsulta ho internét hodi esplora ideia sira-ne’ebé fornese ona. Ha’u laran-metin katak medida ida-ne’e bela ajuda Ita-nia atividade hakerek ho di’ak.

writer
Rogerio Pires