Hakerek nuudar parte fundamentál ida
dalabarak aplika iha aktividade profesionál, sosiál, komunidade no sívika sira.
Kuaze 70 pursentu husi traballadór salariadu iha pelu-menus responabilidade
balun atu hakerek, no abilidade atu hakekrek di’ak hanesan komponente krítika
ida atu bele komunika efetivu ho audiénsia ida variedade. Tanba hakerek hanesan
instrumentu ida haksumik valór boot tebes ba komunikasaun, aprendizajen, no
auto-expresaun (self-expression). Ema ne’ebé la soi abilidade hakerek adekuadu
bele hetan dezvantajen no susar hetan biban ba asesu edukasaun no empregu.
Iha vida nuudar estudante barak liu
hasoru esperiénsia hakerek –sai ona toman iha vida edukasaun, sempre moris ho
aprende no hakerek. Se nunka enfrente aktividade hanesa ne’e durante vida
estudantíl signifika la’ós estudante ka la merese temi an nuudar estudante.
Tanba edukasaun iha eskola nakonu ho aktividade hakerek, hanesan realidade
barak enfrenta entre manorik no eskolante.
Nune’e importante ba manorik sira atu
hahu aprezenta metódu hanorin hakerek iha nivel eskolár ida propriu, ne’ebé
bele ona estudante dezenvolve abilidade hakerek. Dezenvolve abilidade hakerek
simples liu hahu ho hatoman le’e no hakerek bebe’ik ba babe’ik. Se nunka kaan
le’e nunka mehi sai eskritór (hakerek-nain) ne’ebé di’ak, eskritór ne’ebé di’ak
maka ema ne’ebé kaan le’e. Tanba nunka le’e sei la fornese informasaun ruma atu
aprezente iha hakerek no hakerek sei sai susar liu tan.
Billy Reed iha nia hanoin afirma "se ó hakarak hakerek di’ak......le’e,
le’e, no le’e barak liu tan. Le’e eskritura ne’ebé di’ak no mós eskritura
ne’ebé la di’ak. Aprende hatene diferénsia. Nota modelu ka estilu nia
simplesidade; pronome, verbu, objetu.”
Emily Sinsabaugh iha nia hakerek mós hatete,
"hakerek bele sai aktividade ida susar,
espesialmente se ó la hanoin ó mak hakerek di’ak. Hakerek mós hanesan abilidade
ida, maske nune’e, katak ó nesesita dezenolve hakerek, hodi ó bele sai
kompetetivu iha sosiedade ohin loron. Nuudar estudante, aproveita tempu atu
aprende hakerek di’ak.”
Husi jornalista mala’e rua nia hanoin
sita tiha ona ne’e, motiva ema ne’ebé kaan hakerek hahu dezenvolve nia
abilidade hakerek. Susar ba ema ne’ebé nuudar la iha kaan hakerek maibé se
hakarak haki’ak kaan hakerek tenke ona badinas le’e, le’e no le’e bebe’ik ba
bebe’ik. La bele sente susar, iha kaharak iha mós dalan, signifika presiza iha
vontade no korajen atu aprende.
Tanba ne’e ha’u sujere katak presiza
atu estudante dezenvolve abilidade hakerek ne’ebé forte iha idade nurak – hodi
nia bele iha biban atu aproveita instrumentu aprendizajen, komunikasaun, no
auto-espresaun ne’ebé valuável. Abilidade ida ne’e bele promove liuhosi
instrusaun pratika hakerek efetivu ne’ebé fornese tempu adekuadu ba estudante
atu hakerek.
Tanba ne’e mestre duni presiza iha kaan
hakerek hodi aprezenta ba estudante rezultadu konkreta furak ida, atu estudante
bele aplika tuir estrutura no modelu hakerek ida efetivu, halo estudante sai kriativu
no krítiku. Hanesan iha Nasaun Unidus Amerika (USA), peritu edukasaun sira
sujere no aprezenta ba Governu aplika kurikulu ida nakonu ho aktividade hakerek
hodi estudante bele dezenvolve abilidade hakerek hahu husi estudante
elementária, no ajuda sira susesu iha eskola no sosiedade (peskiza husi
departementu edukasaun USA, Juñu 2012).
Atu promove hakerek kriativu no efetivu
nesesita tebes individu nia abilidade hakerek, hodi nia bele aplika ka jenera
nia hanoin sira iha eskrita; auto-espresaun no fornese informasaun ba ema
seluk. Prosesu sira atu dezenvolve kriatividade no afetividade hakerek liuhosi
hatoman le’e no hakerek, tanba ne’e bele inspira ita atu akumula hanoin sira ne’ebé
eskritura ruma fornese.
Iha mundu ida globalizadu ne’e eziste
kompetisaun boot tebes entre individu ho individu, liu-liu jerasaun intelektuál
sira ne’ebé institusaun edukativa sira fornese husi tinan ba tinan, no liu-liu
mundu ida ohin loron koñesidu hó vida téknolojia ne’ebé kuaze domina ema hotu
hahu husi idade nurak liu to’o idade ne’ebé tuan liu.
Ema ne’ebé nunka kaan hakerek susar ba
nia atu hahu dezenvolve abilidade hekerek, maibé la bele hakridak, tanba ema
sempre moris mai ho kedas nia abilidade naturál ida. Imajina sira ne’ebé remata
tiha nia estudu universitáriu la maioria bele hakerek di’ak. Dalaruma ema
ne’ebé remata de’it ensinu pre-sekundáriu ka sekundáriu bele hakerek di’ak liu
fali universitáriu sira. Se ita boot inklui iha situasaun ida nune’e, la bele
sente susar atu hetan abilidade hekerek di’ak, tanba ambiente bele muda ema nia
karaktér husi tempu ba tempu. Ita bele hahu le’e no hakerek husi loron ba loron
hodi nene’ik bele abitua ka sei halo ó sai kaan atu hakerek.
Hakerek sempre
liuhosi nia prosesu no estrutura ka formula. Iha aula aprendizajen tradisionál,
prosesu hakerek mestre ka estudante ignora tiha (la-tau interese), mestre sira
husu estudante atu hakerek bebe’ik maibé la fornese estudante matadalan ruma
kona-ba sira-nia hakerek. Estudante maioria hakerek buat ruma entrega ba
mestre, no dalaruma, bele la hetan esplikasaun ka informasaun hikas (feedback) husi mestre. Sira la hatudu
oinsá dezenvolve tópiku ida, pre-eskrita (draft), no kontinua ho revizaun.
Situasaun ne’e sei eziste iha mundu maske mudansa globál halo ema hotu iha
kompetisaun maka’as. Iha Timor-Leste ita sei haree hetan asaun sira hanesan
ne’e iha prosesu aprendizajen, katak aula parendizajen tradisionál sei kontinua
eziste ho razaun nasaun foin enfrenta independénsia.
Pre-hakerek
(pre-eskrita) inklui iha etapa ne’ebé eskritór aplika molok halo draft, brainstorming, reseacrhing, data
analysis, outlining, nst. Iha ne’e mós ha’u hakarak fornese ba ita ideia
balun uza ba dezenvolve ideia atu hakerek di’ak hanesan mós outlining. Barak iha ne’e maioria uza
metódu brainstorming no termu ne’e
refere liu ba ideia foun sira ne’ebé mosu iha ambiente ida libre, ema hotu
partisipa ativu hodi fó sira-nia hanoin, la preokupa ba nia sala no kombina
ideia foun sira hafoin koresaun molok sesaun hato’o hanoin remata. Brainstorming
mais efetivu kuandu halo invidualmente. Termu ne’e nia metódu hahu ho asaun
sira hanesan;
1. halo
lista –wainhira
ita halo ideia ida jerál husi tópiku, hakerek rapidamente liafuan xave no fraze
sira mosu iha momentu ita hanoin kona-ba ita-nia tópiku ne’e.
2.
hakerek libre –ho ita-nia tópiku iha ita-nia hanoin,
hakerek lalais karik bele, ho montante tempu ida serteza. Durante hakerek
libre, la bele preokupa ho koresaun gramatikál ka ita-nia ideia nia
perfektidade, husik de’it ideia ne’e sulin mai.
3.
diskute hamutuk ho ema ida ne’ebé iha
koñesimentu no esperiénsia relavante –dalaruma ideia di’ak balun mai husi diskute hamutuk ho ema
seluk. Fahe hanoin husi tópiku ida hamutuk ho ita-nia maluk ne’ebé iha
koñesimentu ka estudante iha aula ka iha matéria espesifika ruma no karik sira
bele fó ba ita hanoin foun ka ajuda ita hetan hikas ita-nia hanoin.
4. mapeamentu
ideia
–hakerek ita-nia tópiku iha sentru surat-tahan ida no riska (hakerek kabuar)
haleu ideia ne’e. Iha kabuar ne’e, aumenta liafuan foun ruma ka fraze balun
relasiona ho ita-nia tópiku no kombina ideia sira sai fraze ne’ebé informativu
no efetivu.
Hanesan mensiona
iha leten, prosesu hakerek rekursivu no
eskritór konstantamente hakat fila kotuk no ba oin husi pasu ba pasu. Iha
momentu ita hakerek, ita sei bele hetan ideia no dalan sira foun, maske balun
presiza halo peskiza. Ita bele mós ba kotuk
hodi avalia fraze ida no reviza selesaun ba liafuan sira ka mekanizmu
atu ita haree pontu ida; maske nune’e, ita la bele hetan barak husi gramatika
no mekanika durante faze ida ne’e. Iha ne’e mós iha tips balun ajuda rezolve di’ak liu ita-nia prosesu hakerek;
- marka tempu: hakerek di’ak la lori tempu to’o kalan boot.
Tenke iha serteza katak ita halo draft
di’ak ida ne’ebé mak halo di’ak tuir ita-nia komitmentu no disiplina tempu,
nune’e ita bele iha tempu hodi halo revizaun.
- buka fatin seguru sein disturbasaun hasoru
prosesu hakerek; ema
barak hetan difikuldade halo aktividade hakerek iha uma, tanba iha
disturbasaun ka estroñu sira hanesan televizasaun, membru familia, barullu
no sst. Se ida ne’e maka sai problema ba ita, koko hakerek iha fatin ida
seguru hanesan librária, sala estudu nian ka iha ita-nia kuartu iha
kondisaun naktaka ne’ebé la soi disturbasaun.
- hakerek bebe’ik; duké sente susar atu hakerek buat hotu iha
forma oioin, di’ak liu hahu avansa no koko hakerek uituan loro-loron. Ne’e
bele ajuda halakon presaun iha prosesu hakerek no sente proveitu liu.
- hatene guarda; bebe’ik ona estudante
barak lakon sira-nia serbisu tanba sira-nia hard-drive a’at ka sira-nia pen (flash drive) lakon. Guarda ka rai didi’ak ita-nia dokumentu
importante sira iha sitiu ida seguru no guarda bebe’ik.
- halibur feedback; ita la bele halo mesak buat ruma to’o remata, presiza tebes atu hetan hanoin ka konsellu ruma husi ema seluk ba buat ne’ebé ita halo, atu bele hetan dalan di’ak liu iha prosesu hakerek ne’e.
Hanoin katak informasaun sira ne’ebé fornese iha
artigu ne’e la soi matadalan adekuadu, hodi hatudu ba ita prosesu hakerek ida
ne’ebé ekselente. Maibé hanesan hanoin balun atu loke dalan ba ita hodi
dezenvolve hakerek topiku ida ne’ebé ita hakarak.
Ikus liu, ha’u hakarak hatete de’it katak hatoman
an ho aktividade hakerek lori ita eziste iha ambiente ida kriativu no
imajinativa. Ema hakerek-nain sempre iha abilidade hamosu ideia foun no hafoun
ideia sira husi ida tuan. Se ita bele haki’ak toman ida ne’e iha ita-nia moris,
konserteza lori mai ita abilidade lubuk ida atu aplika iha ita-nia sosiedade
liu-liu sosiedade ida modernu hanesan ohin loron.
Writer
Rogerio Pires
Writer
Rogerio Pires
No comments:
Post a Comment